[Α]λλ’ όχι μόνον ο Γρηγόριος τότε, αλλά και πατριάρχαι, και αρχιερείς, και προύχοντες συλλαμβάνονται, και φυλακίζονται μεν προς το παρόν, ίνα μη διαφύγωσι την αγχόνην ή το ξίφος· σφαγαί δε πάνδημοι ενεργούνται, και τέλος την 10 Απρ. ημέραν του Πάσχα […] εν αυτή τη πρωτευούση, αν αυτώ τω πατριαρχείω, προ του ναού εν ώ ιερούργησεν, άμα περάνας την θείαν μυσταγωγίαν, απαγχονίζεται ο αθώος γέρων Γρηγόριος, ο της Κωνσταντινουπόλεως επίσκοπος και οικουμενικός Πατριάρχης […].

Πηγή: Μιχαήλ Οικονόμου, Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας ή ο ιερός των Ελλήνων αγών, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου Θ. Παπαλεξανδρή, 1873, σ. 99-100.

Την 4. Απριλίου ήτις ήτον η μεγάλη Δευτέρα των παθών του Κυρίου απάγεται ο διερμηνεύς της Οθωμ. Πύλης Κωνσταντίνος Μουρούζης μετά σαράντα ημέρας αφ’ ής διωρίσθη εις την υπηρεσίαν, πλησίον του παλατίου του μεγάλου Βιζύρου υποκάτω οικοδομήματός τινος, του Αλάι-κιοσκίου, όθεν ο Σουλτάνος έβλεπε μη φαινόμενος και αποκεφαλίζεται· αλλά πριν αποκεφαλισθή, ατενίσας τους οφθαλμούς εις τα παράθυρα του ειρημένου οικοδομήματος: «αιμοβόρε Σουλτάνε, εφώναξεν, ήδη εσήμανεν η τελευταία ώρα του βασιλείου σου· ο Θεός θα εκδικήση το έθνος μου· θα τιμωρηθής διά τας ανομίας σου». Εις το αυτό μέρος απεκεφαλίσθη ωσαύτως ο αδελφός του Νικόλαος Μουρούζης, διερμηνεύς του στόλου, προ των οφθαλμών του Σουλτάνου.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Α΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1851, σ. 99.

Ο δε Πατριάρχης Γρηγόριος, και ως αρχηγός της Εκκλησίας, και ως Πελοποννήσιος, και διότι οι Πελοποννήσιοι δεν ήκουσαν τον αφορισμόν του και επανέστησαν κατόπι του Υψηλάντου, ήδη περιέμενεν τη ώρα τον θάνατον […]. Ο δε μέγας Βιζύρης Μπενδερλή Αλή πασιάς διατάττεται να ενεργήση την εις θάνατον καταδίκην του Γρηγορίου, καθ’ ον καιρόν ήθελε φθάσει ο διάδοχός του εις το Πατριαρχείον· όθεν, εν ώ ήλθεν ούτος με την συνειθισμένην παράταξιν, φέρεται ο ογδοηκοντούτης μεγαλομάρτυς Γρηγόριος υπό του μεγάλου Βιζύρου συνοδευόμενου με δύω χιλιάδας γενιτσάρους και απαγχονίζεται εις την θύραν του Πατριαρχείου. Αφίνεται δ’ ο νεκρός αυτού κρεμάμενος τρεις ημέρας εις την αγχόνην, και έπειτα παραδίδεται εις τους εβραίους, οι οποίοι τον σύρουσι διά των ποδών και τον ρίπτουσι εις την θάλασσαν.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Α΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1851, σ. 100-101.

Την 21 οι πρόξενοι των χριστιανικών Δυνάμεων εζήτησαν ασφάλειαν διά τους υπηκόους των από τας τουρκικάς αρχάς και υπεσχέθησαν αύται να διορίσωσι φυλακάς εις διάφορα μέρη επί τούτω […]. δ) όσοι ραγιάδες ευρίσκονται εις τα πλοία ή εις τους οίκους των Ευρωπαίων να διωχθώσιν.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Α΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1851, σ. 103-104.

Οι Τούρκοι εξακολουθούσι σφάζοντες τους χριστανούς εις όλα τα μέρη· εις δε την Κωνσταντινούπολιν δεν παύει η σφαγή και η εξορία των χριστιανών […]. Ο δε κόσμος όλος φρονούσιν ότι θα καταστραφή το τουρκικόν βασίλειον, και οι Έλληνες θαρρούσι εις τον Θεόν, εις τον Αυτοκράτορα της Ρωσίας και εις όλην την χριστιανωσύνην, και μάχονται διά την πίστιν και την πατρίδα των.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Α΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1851, σ. 198.

Εν τούτοις άλλο δυστύχημα διά την Χριστιανωσύνην, και μάλιστα διά την Ελλάδα. Ο Σουλτάν Μαχμούτ διά της επιμονής του και των συμβούλων των φιλοτούρκων Χριστιανών ηυτύχησε να κατορθώση ό,τι δεν ηδυνήθη ο Σουλτάν Σελίμ και απώλετο· κατέστρεψε τους Γενιτσιέρους, οίτινες δεν ήθελον την τάξιν εις τον στρατόν (νιζάμ Τζεδίτ), και πολλάκις επαναστάντες, εματαίωσαν τας περί τούτου προσπαθείας του.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Γ΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1857, σ. 41-42.

Μετά την θείαν μυσταγωγίαν της πέμπτης κυριακής των νηστειών, 23 μαρτίου, ανεγνώσθη εν τη Μεγάλη Εκκλησία τουρκιστί και ελληνιστί το περί αμνηστείας φιρμάνιον, τουρκιστί μεν από του ιερού άμβωνος, ώς τι θείον δώρον, ελληνιστί δε παρά τινος των αρχιερέων, παρισταμένου τω πατριαρχικώ θρόνω. Συλλειτουργούντων δε του πατριάρχου και των συνοδικών, υπεγράφη συνεπώς επί αυτού του ιερού θυσιαστηρίου ο γενικός συνοδικός αφορισμός και ανεγνώσθη, φρικιώντων των ακροατών και αρχιερέων. Βεβαιούσι τινες, ότι την αυτήν εσπέραν και οι πατριάρχαι και οι αρχιερείς ανέγνωσαν ιδίως έτερον συγχωρητήριον γράμμα κατά του αφορισμού της ημέρας […]. Μερικός έτι αφορισμός ανεγνώσθη κατά Σούτσου και Υψηλάντου, αντονομαζομένων του μεν πρώτου Κακομιχάλου, του δε δευτέρου Κακοαλέκου.

Πηγή: Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Αθήναι, Τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτενά, 1859, σ. 112.

Ήτο μεγάλη δευτέρα των Παθών (4 απριλίου), καθ’ ήν ο Κωνσταντίνος Μουρούζης κατέβη εκ της κατά τον Βόσπορον οικίας αυτού εις την Κωνσταντινούπολιν δι’ υπηρεσίαν, υπ’ όψιν έχων, ότι κατέβαινεν εις θυσίαν. Προς της θύρας του «πασσά-καπουσού» άνθρωπος άγνωστος ενεχείρισεν αυτώ επιστολήν, εν ή υπήρχεν η υπογραφή του Αλεξάνδρου Υψηλάντου. Ο Μουρούζης ευθύς εταράχθη επί τη χαμερπεστάτη επιβουλή, γνωρίσας το πλαστόν ταύτης, και αναβάς κατ’ ευθείαν εις του χαρίδζιγιέ ναζιρί (του επί των εξωτερικών υπουργού), επαρουσίασεν αυτήν, επιδεικνύων το ψευδές και βεβαιών αθώον εαυτόν από της τοιαύτης εξυφανθείσης ενοχοποιήσεως.

Πηγή: Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ΄, Αθήναι, Τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτενά, 1860, σ. 210.

[Ε]σύρθη εις την αγχόνην ο ιερομάρτυς, παραδούς εν Κυρίω το πνεύμα κατά το έτος της ζωής αυτού εβδομηκοστόν έκτον. Τότε πεσόν το καλυμμαύχιον, ενεβλήθη δεύτερον επί της κεφαλής αυτού κατά διαταγήν του φρουράρχου· και, του σώματος έτι ασπαίροντος, ανήρτησεν ούτος επί του στήθους τούτου χάρτην φέροντα την αιτίαν της καταδίκης.

Πηγή: Ιωάννης Φιλήμων, Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Γ΄, Αθήναι, Τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτενά, 1860, σ. 219.

Μετά τεσσάρας ημέρας, την πέμπτην της Διακαινησίμου ήλθεν η είδησις ότι ο Σουλτάνος εκρέμασεν τον Πατριάρχην Γρηγόριον.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Α΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 136.

Ο Σουλτάνος οργισθείς εξέδωκε τας φρικτοτέρας των διαταγών κατά των Ελλήνων. Και πρώτον μεν διέταξε τον Οικουμενικόν Πατριάρχην να εκδώση συμβουλευτικάς οδηγίας εις τους υπηκόους διά να μη αποπλανηθώσιν, ο δε Πατριάρχης εξέδωκεν επιτίμιον αφορισμόν, ο οποίος έλεγον ότι συνετάχθη επί της αγίας Τραπέζης και εστάλη εις όλον το κράτος δι’ απεσταλμένων εξάρχων.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 9.

Αγεληδόν δε τα στίφη ταύτα των βαρβάρων διέτρεχον τους δρόμους της Κωνσταντινουπόλεως ωπλισμένοι και με γεγυμνωμένα ξίφη και έσφαζον πάντα χριστιανόν όπου και αν ήθελον τον συναντήσει, εις τους δρόμνους, ή τας οικίας• από δε τους προκρίτους, τους λεγομένους Μπογιάρους, εφόνευσαν τον μέγαν διερμηνέα Κωστάκην Μουρούζην, τον Νικόλαον Σκαναβήν, Μιχαήλ Μάνον, Θ. Ρίζον, Φωτινόν και Λεβίδην και άλλους πολλούς αλληλοδιαδόχως από της 20 Μαρτίου μέχρι της 10 Απριλίου.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 12.

Την δε 10 Απριλίου, ημέραν καθ’ ήν εώρταζον οι ορθόδοξοι χριστιανοί την Ανάστασιν, ο Πατριάρχης Γρηγόριος μετά 12 Αρχιερέων, κατά το έθιμο των χριστιανών, ελειτούργησεν εις την εκκλησιάν…μετά ολίγην δε ώραν έφθασεν εις άνθρωπος του Ρεΐζ Εφέντη (Υπουργού των Εξωτερικών) τον οποίον συνόδευεν ο Σταυράκης Αριστάρχης, διάδοχος του μεγάλου διερμηνέως Μουρούζη, έφερον δε ούτοι το Σουλτανικόν διάταγμα, διά του οποίου εκηρύττετο έκπτωτος της θέσεως του Πατριάρχου ο Πατριάρχης Γρηγόριος…Ενώ δε οι εν τω Πατριαρχείω κατεγίνοντο εις τα της εκλογής του νέου Πατριάρχου, εξελέχθη δε ως τοιούτος ο Πεσιδίας Ευγένειος, ο δήμιος μετέφερε τον Πατριάρχην Γρηγόριον εκ της φυλακής και τον εκρέμασεν εν τω μέσω της Μεγάλης Πύλης του Πατριαρχείου μετά την μεσημβρίαν της Κυριακής του Πάσχα.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 12.

Κατά την βασιλικήν ταύτην διαταγήν εξέδωκεν η μεγάλη εκκλησία συνοδικά και πατριαρχικά έγγραφα καταρωμένη και αφορίζουσα τον Υψηλάντην και τον Σούτσον ονομαστί, και παραινούσα πατρικώς τους λοιπούς Χριστιανούς όπως οι μεν πιστοί εμμείνωσι και του λοιπού εις την προς τον σουλτάνον πίστιν, οι δε αποπλανηθέντες επανέλθωσιν εις την προτέραν υποταγήν.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Α΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 76.

Το ξίφος του σουλτάνου έπεσεν εν πρώτοις επί την κεφαλήν των εν Κωνσταντινουπόλει Ελλήνων την 22 μαρτίου…Μέγας διερμηνεύς τω καιρώ εκείνω ήτον ο Κωστάκης Μουρούζης, ούτινος ο φιλογενέστατος οίκος διηνεκές και προσφιλές έργον είχε τον φωτισμόν των ομογενών των…την 4 Απριλίου μεταπεμφθείς παρά τον ρεήζ εφέντη και αποσταλείς παρ’αυτού εις τον αρχιβεζίρην απήχθη εκείθεν εις το Μπάμπι-Χουμαϊούν, και εκεί αποκεφαλίσθη φορών την στολήν του• την αυτήν ημέραν απεκεφάλισεν η Πύλη και τον Αντωνάκην Τσιράν έμπροσθεν της οικίας του• εκρέμασε και άλλους οκτώ εν οίς και τον τραπεζίτην του πρώην αυθέντου Αλέξανδρου Σούτσου Δημήτριον Παπαρηγόπουλον.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Α΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 78-79.

…ο Γρηγόριος, όστις νοήσας εκ τινών σημείων ότι ήγγιζεν η ώρα του θανάτου του, προετοιμάζετο αδιελειπτως προσευχόμενος• εμβάς δε εις πλοιάριον απεβιβάσθη εις το παράλιον του Φαναρίου. Εκεί ατενίσας εις τον ουρανόν, όπου έμελλε ν’ αναβή μετ’ ολίγον, έκαμε τον σταυρόν του, εγονάτισε, και έκλινε την μιξοτρίχα κεφαλήν του υπό την μάχαιραν του δημίου• αλλ’ ο δήμιος τον ανήγειρεν ειπών αυτώ να τον ακολουθήση, διότι δεν ήτον εκείνος ο τόπος της ποινής του. Οδεύοντες εκείθεν έφθασαν εις τα πατριαρχεία. Εκεί ο δήμιος τον εκρέμασε προσευχόμενον από του ανωφλίου της μεγάλης πύλης μετά την μεσημβρίαν της κυριακής του Πάσχα.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Α΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 82.

Την δε επαύριον, ημέραν παρασκευήν, ο αρχιβεζίρης, ο μουφτής και άλλοι μεγιαστάνες, καθήμενοι εν τη μεγάλη αιθούση της αριστεράς πτέρυγος του ρηθέντος ζαμίου, εξέδιδαν εντάλματα συλλήψεως δικάζοντες και καταδικάζοντες…εξέδωκε δε την επιούσαν και διάταγμα καταργούν το σώμα, το όνομα, και την στολήν των γενιτσάρων, ασφαλίζον όμως τον μισθόν όσων η διαγωγή και εντός και εκτός της βασιλευούσης δεν ήτον επιλήψιμος.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Γ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 357.

Εκαρατομήθη ο διερμηνεύς της Πόρτας Κωνσταντίνος Μουρούζης, και ο αυτάδελφός του Νικόλαος Μουρούζης (διερμηνεύς ών τότε του στόλου).

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Α΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Η Βιτώρια του Κωνστ. Καστόρχη και Συντροφίας, 1839, σ. 253.

Την δε Κυριακήν του Πάσχα (10 Απριλίου 1821) αφού συνελειτούργησε μετά τινων αρχιερέων και ανέβη εις το Πατριρχείον πολλά πρωί…Το Ιερόν λείψανον του οποίου [του Πατριάρχη Γρηγορίου Ε΄] καταβιβάσαντες οι δήμιοι μετά την τρίτην μέραν [εκ της αγχόνης], αδεία της εξουσίας παρέδωκαν εις χείρας των Ιουδαίων, οίτινες σύροντες αυτό εις τας αγυιάς της Κωνσταντινουπόλεως, πτύοντες και εξυβρίζοντες, τελευταίον εβύθισαν αυτό εις την θάλασσαν.

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Α΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Η Βιτώρια του Κωνστ. Καστόρχη και Συντροφίας, 1839, σ. 253-255.

Έτζι ήλθανε εις την Μαρμαριά το μεν Μιστριότικο στράτευμα και ο Κυριακούλης και ο Βρυσθένης και τ' Αγιοπετρίτικα στρατεύματα˙ ήτον και 2000 εις τα Βέρβενα, και παίρνει καμιά χιλιάδα ανθρώπους ο Κυριακούλης και έρχεται εις την Βλαχοκερασιά μπροστά από ημάς˙ του εγράψαμε να έλθη να κάμουμε ένα σώμα, δεν ηθέλησε˙ είπε: καλό πόστο κρατώ, κι αν έλθουν οι Τούρκοι απάνω μας, να μας ελθήτε μεντάτι. Ανήμερα τη Λαμπρή είχανε βάρδια, ο Κυριακούλης, τοπικούς και τους επρόδωσαν, και εβγήκαν 2000 Τούρκοι με τα χαράματα της Αυγής, και τους επλάκωσαν και επολέμισαν ολίγην ώραν και εσκότωσαν καμμιά δεκαπενταριά από τους Έλληνας, εσκότωσαν τον περίφημον Αντώνιον Νικολόπουλο, τον Παναγή Βενετζιάνον, και ο Κυριακούλης αναχώρησε με το λοιπό στράτευμα, και πάγει 'ς το Μιστρά˙ ακούοντας ημείς τον πόλεμον, εκινήσαμεν εις μεντάτι, ήτον 2 ώραις μακρά, και, όσο να πάμε ημείς, δεν ευρήκαμε ούτε Έλληνας, ούτε Τούρκους˙ τα σπήτια καϋμένα, τους 15 κοψοκέφαλους˙ εγυρίσαμε οπίσω εις την Μαρμαριά.

Πηγή: Θεόδωρος Γ. Κολοκοτρώνης, Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, Γ. Τερτσέτης (επιμ.), Αθήνησι, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1846, σ. 64.