Demetrius Ypsilanti n’a que vingt-huit ans; mais une tête entièrement chauve, quelques rides, une voix grêle et nasillarde, lui donnent l’aspect d’un homme de quarante. II est petit et maigre, ce qui, joint à des manières gênées, le rend assez peu imposant; il n’a, en un mot, aucun de ces dons extérieurs si avantageux à un chef de révolution, et nécessaires pour commander un peuple ignorant. Réunissant, du reste, toutes les qualités que peut donner une éducation soignée, il est rempli de loyauté, de sentiments généreux, et, en dépit d’une constitution débile, son dévoue- ment à sa patrie lui fait surmonter les plus grandes fatigues, et affronter tous les dangers. Il a quelque idée de la guerre, ayant fait la campagne de 1814, attaché à l’etat major général de l’armée russe, avec le grade de capitaine de hussards de la garde. Délégué par son frère Alexandre, et chargé de ses pleins pouvoirs pour se mettre à la tête de l’insurrection qui venait d'éclater en Morée, il avait suivi ses instructions avec une exactitude trop scrupuleuse; malheureusement il ne sut pas faire à propos quelques concessions des intérêts opposés, dont la résistance influa puissamment sur le sort de la Grèce et le sien en particulier. II était arrivé avec une suite nombreuse, un nom vénéré, une caisse assez considérable (i) et des armes; partout le peuple, qui ne demandait qu’un chef, se précipitait sur ses pas avec un enthousiasme inouï. Quelques ambitieux, seulement, le voyaient avec jalousie; mais, obligés de céder à la volonté générale, si fortement prononcée, ils ajournaient leurs projets, et suivaient malgré eux l’impulsion. Jamais révolution n’avait commencé sous d’aussi heureux auspices. Mieux entouré, Ypsilanti pouvait donner aux affaires la meilleure direction; mais les misérables qui l’obsédaient, mus par un intérêt aveugle et par la conscience de leur incapacité, voyaient avec défiance tous ceux qui cherchaient à l’approcher. Moins occupés du bien de leur patrie que de ce qu'ils croyaient le leur propre, ils faisaient tous leurs efforts pour rendre ce chef inaccessible. De bons citoyens, qui étaient venus offrir avec désintéressement leurs conseils et leurs talents, furent éloignés a force de dégoûts, et abandonnèrent les affaires.[...] A notre arrivée, Ypsilanti était au plus haut point de sa puissance. Nous étions les premiers officiers étrangers venus en Grèce; il nous reçut fort bien. Quand il sut que j'étais artilleur, il me fit un accueil particulier, et m'offrit sa table et sa tente. (i) Une partie de cette caisse était formée de la dot de sa sœur Marie, qui, de son propre mouvement, en avait fait le sacrifice.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 63-66.

Curchid, visir de la Morée, était passé en Épire pour apaiser les mécontentements suscités dans l'armée qui assiégeait le vieil Ali dans Janina. A la nouvelle des troubles qui menaçaient son gouvernement, il avait expédié en toute hâte son lieutenant avec toutes les troupes dont il avait pu disposer. Celui-ci, apres avoir detruit Argos, et mis tout à feu et à sang sur son passage, vint rejeter dans les montagnes les Hellènes qui faisaient le blocus de Tripolitza. Ils occupèrent aussitôt les défilés, et les succès du general turc tournèrent à sa perte. Après de nombreuses tentatives qui n’aboutirent qu’à lui procurer quelques vivres en perdant beaucoup de monde, il ne lui resta d’autre parti que de s’enfermer dans Tripolitza, en attendant des secours extérieurs. Ce fut ainsi que douze mille hommes se virent bloqués par quatre à cinq mille, et succombèrent peu a peu, presque sans combats.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 67-68.

On tiraillait le matin; dans le milieu du jour, les Turcs dormaient tranquillement sous la garde de quelques sentinelles accroupies et fumant dans les embrasures; on s’approchait alors sans danger des remparts : le soir, la fusillade recommençait; et quand la nuit venait, chacun se retirait de son côté sans se garder. Cette insouciance m’engagea à proposer de faire sauter, pendant la nuit, une desportes. Ypsilanti approuva ce projet; mais les primats s’y opposèrent, en alléguant que' si l’on se rendait maître de la ville de vive force, les richesses qu’elle renfermait deviendraient la proie du soldat, et que l’on ne pourrait, ainsi qu’on l'espérait, en former une caisse nationale. II valait mieux, disaient-ils, attendre qu'elle se rendit par famine. Le 10 septembre, les assiégés firent jouer toute leur artillerie; quelques coups étaient bien points. Les Hellènes, qui n’ attendaient guère les ordres, ripostèrent aussitôt. Je me rendis à la batterie, où je les trouvai chargeant de nouveau. Je leur fis comprendre que, pour de pas user inutilement la poudre, il ne fallait pas tirer sans ordre. Je fis néanmoins continuer le feu, et chaque coup qui partait était accompagné de leurs hurlements. [...] Ce spectacle se renouvelait chaque jour.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 70-71.

Mavrocordato partit avec des pouvoirs d’Ypsilanti pour aller organiser la partie de la Romélie qui venait de se déclarer; et Cantacuzène, avec la même mission, fut envoyé dans les îles: mais ce dernier, sur les talents duquel on était en droit de fonder des espérances, au lieu de remplir cette attente, retourna en Europe, laissant croire qu’il désespérait du salut de la patrie, ou qu’il ne voulait pas la servir dans un poste secondaire. Les révolutions n’offrent que trop d'exemples de semblables conduites. II faut le dire à la critique des civilisations avancées, la plus grande partie de ces exemples sont donnés par des hommes chez lesquels l'éducation a gâté la nature.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 71-72.

Le besoin d’argent se faisait sentir : tous tombaient d’accord, que, dans une telle urgence, il fallait que les riches en fournissent; mais aucun ne voulait donner l’exemple. Cependant le courage chancelant de l'armée avait besoin d'être soutenu. L'évêque d’Hélos, semblable à l’ermite Pierre, officie sur le sommet d’un rocher, à la vue de tout le camp; puis, s’adressant a l'armée, silencieusement rangée à ses pieds, il fait un horrible tableau des cruautés des Turcs; et, après l’avoir exhorté à défendre jusqu’au dernier soupir la cause de la religion et de la patrie, saisi d’un saint enthousiasme, il s'écrit, en étendant la main sur Tripolitza : « Je veux mourir, mourir en martyr, et être enseveli au milieu des braves qui périront en combattant; eux aussi seront des martyrs. » Toute l'armée jura de mourir pour la liberté.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 73-74.

Une affaire chaude eut lieu le 15 septembre ; elle nous fournit l’occasion de remarquer combien les Grecs s’aguerrissaient de jour en jour. Ils poussèrent les assiégés jusqu’aux portes de la ville, et se logèrent dans les ruines de quelques maisons, à portée de pistolet de la place. Colocotroni établi, en arrière de ce point, deux caronades, qui interdirent désormais toute sortie aux assiégés de ce côté, et appuya son aile gauche à un village situé dans la plaine, auprès de la hauteur dont j’ai parlé. Plusieurs Turcs, poussés par la faim, sortirent de la ville, et vinrent implorer la pitié du prince. Nous apprîmes d’eux que la misère y était extrême; que les chefs et les soldats avaient encore quelques vivres, mais que le peuple, réduit à l'extrémité , était prêt à se révolter. Les malheureux, pales et décharnés, inspirèrent une pitié générale, et on les envoya dans un village voisin; mais on arrêta que, dès ce moment, on ne recevrait plus aucun des assiégés. [...] Les juifs firent proposer une forte somme pour sortir de la ville et obtenir la vie sauve : leur offre fut rejetée; tous les trésors du monde ne les eussent pas sauvés de la fureur des Grecs, qui ont encore plus de haine pour eux que pour les Turcs, à cause des traitements indignes que leurs frères ont exercés à Constantinople sur le corps du patriarche.[...] Le 19, une cinquantaine de Turcs, vieillards, femmes ou enfants, sortirent en implorant notre miséricorde. Touché du spectacle de leur misère, j’eus la douce satisfaction de voir les Grecs s'empresser à l’envi de leur porter du pain; mais une nécessité cruelle les força à rentrer dans la ville. Les assiégés demandèrent et obtinrent dans la journée suivante une conférence. A la faveur des pourparlers, ils cherchaient à corrompre Mavromichale, chef des Spartiates. Mais, sommés laconiquement de se rendre ils déclarèrent leur ferme résolution de laisser périr tout le peuple et de se défendre jusqu'à la mort.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 75-78.

Les Hydriotes refusaient de s’embarquer avant qu’on leur eut fixé une solde. Ils se plaignaient des Péloponésiens, qui, disaient-ils, ne leur avaient donné aucune indemnité pour leurs dépenses aux blocus de Malvoisie et de Navarin. Intérieurement satisfaits de les voir dans l’embarras, et voulant faire sentir tout le besoin que l’on avait d’eux, ils rappelèrent tous leurs bâtiments. Dans cette position pénible, nous eûmes du moins une consolation dans la conduite généreuse de Bouboulina. Son fils apporta à Ypsilanti une lettre où elle déclarait qu’ obligée de céder à la volonté des chefs de son île, elle n’en resterait pas moins dévouée à la cause générale, et qu’elle faisait hommage de ses bâtiments, que de nombreux sacrifices la mettaient désormais hors d'état d’entretenir.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 79-80.

La journée du 23 se passa en conférences dans la tente d’Ypsilanti: un tel état aigrissait l’esprit des chefs; ils se firent des reproches, se querellèrent; et Colocotroni imposa silence à l'archevêque de Patras, en lui disant de se mêler de son église. On se sépara sans avoir rien arrêté.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 83.

Les assiégés, pressés par la faim, avaient établi avec les assiégeants un commerce, qui, au grand scandale de l'armée, avait lieu tous les jours. Les Maniates leur donnaient du pain, et en échange recevaient des armes. Kiriakouli, frère de Mavromichale , voulant mettre un terme à cet étrange commerce, tira à tout hasard un coup de fusil au milieu des brocanteurs; les Turcs ripostèrent et le combat commença; l’un des Maniates fut tué, plusieurs autres furent blessés.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 83-84.

Le lendemain des propositions furent faites a Elmaz-Aga, chef des Albanais de la garnison; il sortit de la ville avec ses principaux officiers pour une entrevue dans laquelle on convint facilement que les deux mille Albanais restant encore pourraient retourner dans leur pays avec leurs armes et tout ce qu’ils portaient sur eux, sous la condition expresse qu’ils ne serviraient plus contre les Grecs. Le 28 septembre, ils partirent sous l'escorte du second fils de Colocotroni. Ce fut un spectacle vraiment touchant que celui que nous donnaient ces braves soldats, affaiblis par les privations, mais l’oeil fier encore, défilant lentement au milieu des Grecs, qui, accourus sur leur passage, jetaient un regard avide sur leurs armes brillantes et leurs riches habits; tandis que toute la population de Tripolitza, couvrant les murs et les lieux élevés, montrait par son morne silence qu’elle prévoyait le sort qui l’attendait après avoir perdu ses plus fermes soutiens.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 85-86.

Durant ces pourparlers, les femmes de Curchid demandèrent à voir Bouboulina, qui venait d’arriver au camp. Elle se rendit à leur invitation, et entra dans la ville avec quelques capitaines qui devaient s’aboucher avec les chefs de la garnison. A la faveur de cette conférence, un grand nombre de soldats échangeaient du pain contre les armes des assiégés; il en résulta plusieurs rixes.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 86.

Les capitaines sortaient de la ville et y rentraient; des Turcs allaient à la tente de Colocotroni avec des présents. Deux s’y présentent en suppliants, et s’avançèrent pour baiser, suivant l’usage oriental, la terre que foulait le pied de ce chef. « Que faites-vous ? » leur dit le brave Keftis; gardez pour vos pachas ces témoignages avilissants de la servitude; parlez en me regardant. » Les envoyés deposèrent près de lui les vases de vermeil qu’ils avaient apportés. « Voyez ces têtes d’ânes, s'écria energiquement Colocotroni; et ils se donnent la peine de les raser (i)! Quoi! Infidèles, vous espériez quelque chose de vos dons ? Persuadez-vous bien que ce n’est plus ici une affaire de Keftis, c’est du salut de plusieurs millions d’hommes qu’il s’agit entre nous; nous allons décider de leur sort. Remportez donc vos présents! J’aime l’argent: pourquoi m’en cacherais-je? Oui, je l’aime, mais je veux le gagner avec mon sabre; je veux aller prendre ces richesses dans Tripolitza. » (i) Je traduis littéralement la brusque apostrophe du chef grec, et je conserverai dans toute leur intégrité les paroles que je rapporterai.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 87-88.

Le lendemain 5 octobre, à midi, le plus grand silence régnait et sur la ville et sur le camp; les principaux capitaines dinaient paisiblement, quand ce cri tout-à-coup se fait entendre : « A l'assaut! Les Hellènes escaladent les murailles.» Nous sortons en hâte; quelques uns en avaient déjà atteint le haut. Un soldat de Colocotroni, ayant remarqué, de la petite batterie qui battait la porte du nord, que la muraille était mal gardée en cet endroit, s’était hasardé à l’escalader; ses camarades l’avaient suivi, et en un instant toute la troupe était accourue. Cependant les Turcs, tirés de leur assoupissement, commencèrent un feu très vif du fort et des tours qui regardent la position des Spartiates; mais ceux-ci, furieux de voir les soldats de Colocotroni déjà dans la ville, méprisent le danger, s'élancent avec nous de ce côté, et en un clin d’oeil nous sommes maîtres de la principale tour. Les canons en sont tournés sur le fort, que nous forçons à se taire; et l'armée entière se précipite de toutes parts comme un torrent. La résistance que l’on éprouve dans beaucoup de maisons augmente encore la fureur du soldat. Alors commencent ces scènes d'horreur que je ne chercherai point à décrire, mais que tout homme de guerre pourra s'imaginer s’il se suppose dans une ville emportée de vive force par des troupes sans discipline, exaspérées par les passions qui portent les hommes aux plus grands excès, les haines politiques et religieuses.[...] Nous ne fûmes maîtres du fort que le lendemain. La prise de Tripolitza répandit dans le Péloponèse douze à quinze mille fusils, un grand nombre de sabres, et une immense quantité de pistolets. Le salut de la province était assuré, et nous pouvions disposer de dix mille hommes de plus. Malgré ces avantages, nous fûmes loin de recueillir tout le fruit que nous devions attendre d’un pareil événement. La caisse nationale ne s’enrichit pas d’une obole; la plupart des chefs se perdirent dans l’opinion par l'avidité qu’ils montrèrent; L’armée entière se sépara, chacun allant mettre son butin en sûreté, et se reposer, comme si la prise de cette ville eut été le seul but qu’on se fût proposé.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 89-91.

Le prince avait marché aussitôt sur ce point, et y était arrivé au moment où l’ennemi, après avoir détruit quelques maisons qui restaient encore, appareillait pour s’enfoncer dans le golfe.[...] II se trouvait, le 2 octobre, au couvent de Sainte-Irène, en face de Galaxidi, et fut forcé de demeurer spectateur oisif de l’attaque de cette ville, et de sa prise après une courte résistance. Les Turcs la brûlèrent (1) , et retournèrent joindre la flotte toujours mouillée devant Patras, emmenant après eux une quarantaine de bâtiments qu’ils avaient trouvés dans le port. (1) Dans l'incertitude où Ypsilanti se trouvait si la fumée qui s'élevait au-dessus de Galaxidi provenait de l’incendie de cette ville ou de celui des bâtiments ennemis, il fit chercher une barque pour envoyer s’assurer de cet événement. On ne put en trouver. Trois hommes offrirent de traverser le golfe à la nage, pour aller prendre connaissance de l’état des choses, et encourager les Galaxidiotes à une vive résistance par l’annonce de secours prochains. [...] Je regrette de ne pouvoir transmettre leurs noms; celui de Nicolas Piacinet, sergent, est le seul qui se soit conservé dans mes notes.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 94-95.

L'épidémie qui avait fait de si grands ravages dans Tripolitza pendant le siège, augmentée encore après la prise de cette ville par le grand nombre de morts qui infectaient l’air, se répandait d’une manière effrayante chez les vainqueurs. Ces hommes imprudents, au milieu de l’ivresse de leurs succès, puisèrent le germe de la contagion dans les tapis brillants, les coussins de luxe et les somptueux habits qui ornèrent leur triomphe; ils le porterent au sein de leur propre famille, avec ces trophées. Bientôt tout le Péloponèse et les îles furent atteints de ce fléau plus redoutable que le fer de l’ennemi. Que de braves j’ai vus succomber au milieu d’affreuses souffrances, avant que l’on eût reconnu que des saignées abondantes pouvaient seules les arracher à la mort! Ceux qui survivaient gardaient des impressions funestes, trop heureux quand leurs têtes n’en étaient que long-temps affaiblies. Ce fut à cette époque que les Hellenes eurent la douleur de perdre, entre autres citoyens distingués, l'éloquent évêque d'Hélos, de qui la voix portait au coeur des Grecs le courage et la persuasion. Ce respectable prélat descendit dans la tombe, accompagne des regrets, de toute l'armée, dont il affermissait la volonté en lui inspirant le zèle des croyan-ces saintes et l’ardeur de la liberté, cette foi des grandes ames. Le prince Ypsilanti, pensant que la crainte de cette maladie était une des causes qui empêchaient la réunion qu’il souhaitait à Tripolitza, partit le 13 novembre pour Argos, avec les principaux capitaines et plusieurs députés des provinces.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 167-169.

Οι δε Τούρκοι επυρπόλησαν τον κάμπον της Μεγαλουπόλεως και Καρυταίνης εις τας 9 εισέβαλαν εις Τρίπολιν, όπου δεν εύρηκαν κανέναν κάτοικον, αλλά εύραν πολλά πράγματα ακίνητα των κατοίκων, διότι οι δυστυχείς από τας 6 εζήτουν να εβγάλουν τα πράγματά τους, αλλ’ εμποδίζοντο από τον Έπαρχον και από τον πολιτάρχην, όπου ήτον ο νεώτερος υιός του Θ. Κολοκοτρώνη Κωνσταντίνος ών τότε πολλά νέος.

Πηγή: Ιωάννης Θ. Κολοκοτρώνης (Γενναίος), Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 1, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1956], σ. 122.

Εφονεύθησαν την ημέραν της εφόδου εις την Τριπολιτσάν διακόσιοι είκοσιν επτά και αφού εισήλθον μέσα εκατόν σαράντα έξ, το όλον 373, καί τινες επληγώθησαν ελαφρά, αλλ’ ως εκ των μεμολυσμένων λαφύρων απέθανον εκ της επιδημικής νόσου και του τύφου εις την Τρίπολιν και εις τας επαρχίας υπέρ τας τρεις χιλιάδας άνδρες και γυναικόπαιδα.

Πηγή: Κανέλλος Δεληγιάννης, Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 16-18, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1957], τ. Α΄, σ. 278.

Άμ’ αφ’ ού έγεινε γνωστόν εις τα Τρίκορφα ότι, ο τουρκικός στόλος εισέπλευσεν εις τον κορινθιακόν κόλπον, απεφασίσθη να δράμη ο Υψηλάντης με τον Γερουσιαστήν Σωτήριον Χαραλάμπους εις Καλάβρυτα, και να κινηθώσι κατά των εχθρών όπου ήθελε τύχη ανάγκη κατ’ εκείνα τα μέρη […]. Εις αυτήν την εκστρατείαν οι Άγγλοι εβοήθησαν καθ’ όλους τους τρόπους και έδωκαν όλας τας συμβουλάς και οδηγίας εις τους τουρκικούς στόλους.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Α΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1851, σ. 236-237.

Ο δε Ιμπραχίμ έφθασε την 10 εις Τριπολιτσάν, την οποίαν εύρεν έρημον απ’ ανθρώπους και πλουσιωτάτην από λάφυρα, και οικίας ετοίμους να κατοικήσωσι τα στρατεύματά του, και εφωδιασμένας μ’ όλα τ’ αγαθά.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Β΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1852, σ. 329.

Τότε δη έγεινε το πρώτον πρωτόκολον μεταξύ Αγγλίας και Ρωσσίας, και υπεγράφη την 23 Μαρτίου / 4 Απριλίου του 1826 από τον Δούκα Ουελλιγκτών, τον πρίγκιπα Νεσσελρώδ και τον πρίγκιπα Λιέβεν εις την Πετρούπολιν, δυμάμει του οποίου, μεσιτεύοντος του Στρατφώρ Καίνιγγ, η Ελλάς συνδιαλλαγείσα με τον Σουλτάνον, ήθελεν είναι υποτελής εις αυτόν πληρόνουσα φόρον ετήσιον, προσδιορισθησόμενον ακολούθως, και ήθελεν εκλέγει η ιδία τας αρχάς της, εις τον διορισμόν των οποίων ο Σουλτάνος ήθελεν έχει επιρροήν τινα.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Β΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1852, σ. 532.

Ούτω λοιπόν την Τρίπολιν εκυριεύσαμεν καθ’ ολοκληρίαν και οι δυστυχείς Τούρκοι, πλην ολίγων, εξηφανίσθησαν, κρίμασιν οίς οίδε Κύριος.

Πηγή: Στέφανος Στεφανόπουλος, Απομνημονεύματά τινα της Επαναστάσεως του 1821, Εν Τριπόλει, Τύποις της Φωνής των Επαρχιών, 1864, σ. 78-79.

Υποσχεθέντες και αυτοί τα ίδια με τους Υδραίους, και με τους ιδίους λόγους, αναχωρήσαμεν και εφθάσαμεν την νύκτα εις τας 26 Σεπτεμβρίου εις Μύλους.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Α΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 151.

Αφού όλος ο στρατός εσκόρπησεν κακήν κακώς, και ο Γενναίος υποχώρησεν διά νυκτός, ο Ιμπραΐμης προχώρησεν έως εις Λεοντάρι, επαρχίαν, και διεύθυνεν την εμπροσθοφυλακήν <του> κατά της Τριπολιτζάς. Ο Γενικός Αρχηγός, διά να ειδοποιήσει τον ήσυχον λαόν της Τριπολιτζάς να τραβηχθή, έπεμψεν τον Καραχάλιον του, <όστις> φθάσας τη νύκτα εις Τριπολιτζάν, κηρύττει τον χαλασμόν με φωναίς, τρομάζει τον λαόν με τοιούτον τρόπον, ωσάν οι Τούρκοι να είχαν φθάσει στα τείχη της πόλεως…Δύο ημέραις έπειτα, εφάνη ότι πλησίαζεν ο Ιμπραΐμης, και εις αυτάς τας δύο ημέρας οι βλάχοι από τα πέριξ κουβαλόυσαν ειδίσματα εις τας οικίας των από τα αφεθέντα των συναδέλφων των <πολιτών>…Ο Ιμπραΐμπασιας, με όλον τον στρατόν του θριαμβευτής, τροπαιούχος, εμβήκεν εις Τριπολιτζάν εις τας 10-11 Ιουνίου όπου ηύρεν και θροφάς και όσα άλλα άφησαν οι ευκατάστατοι (και ποίος ήτον δυστυχής τότες εκεί;) Άφησεν την αναγκαίαν φρουράν.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Β΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 71-72.

Προς δε τούτο κάλεσε την 23 Σεπτεμβρίου ο Καϊμακάμης όλους τους προκρίτους Οθωμανούς εις το παλάτι του και τους Αρχηγούς Αλβανούς…ούτοι εσυνθηκολόγησαν την επιούσαν με τους Καπεταναίος και έστειλαν τα πράγματα των εις την σκηνήν του Κολοκοτρώνη την 22 Σεπτεμβρίου, όπως εξέλθωσι μετά των πραγμάτων των, των γυναικών, των Πασάδων, του Καϊμακάμη και του Καχαγιάβεη. Ενώ δε ούτοι ητοιμάζοντο να εξέλθωσιν, οι άλλοι είχον συναθροισθή προς διάσκεψιν, εξ ής περιστάσεως εκενώθησαν διάφοροι θέσεις του φρουρίου και μάλιστα η κανονοστοιχία της προς το Ναύπλιον πύλης…αναβάντες δε ούτοι προσκάλεσαν και άλλους και ήνοιξαν την ατείχιστον πύλην, και εισήλθον άπαντες οι πατριώται και οι άλλοι Έλληνες, εμιμήθησαν το παράδειγμα, αναβάντες αλλεπαλλήλως τα τείχη, μετά τούτων δε και ο Κεφαλάς. Εισπηδήσαντες λοιπόν και ανοίξαντες τας αφρούρητους πύλας εισήγαγον τους συναγωνιστάς των και έστησαν την Ελληνικήν σημαίαν• τούτο ιδών και ο Ελληνικός στρατός, ώρμησε πανταχόθεν αναβαίνων τα τείχη, και ανοίγων και άλλας πύλας υπό τον σφοδρόν κανονοβολισμόν και τουφεκισμόν των εχθρών.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 45-46.

Η Βρεττανία και η Ρωσσία υπέγραψαν το πρωτόκολλον της 5 Μαρτίου 1826 και επεφόρτησαν τους εν Κωνστανινουπόλει πρέσβεις Κάνιγκα της Αγγλίας και Ροβοπνέρον της Ρωσσίας όπως μεσιτεύσωσι παρά τη Οθωμανική Πύλη περί μετά της Ελλάδος ειρηνοποιήσεως.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 354.

Την 9ην Φεβρουαρίου ανέβη πανστρατία από τα Μεσηνιακά φρούρια εις Τριπολιτζάν, την οποία διέταξε βανδαλικώς και την καταδάφισαν εργαζομένου επί πέντε ημέρας ολοκλήρου του στρατού επιστατούντος αυτού του ιδίου υπό τον ήχον των σαλπίγγων και τυμπάνων, κατεδάφισε τα τείχη, τας εκκλησίας, τα τζαμιά, βρύσεις και όλα τα δυνατά κτίρια.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 368.

Οι δε Πελοποννήσιοι Μπέιδες και όλοι οι Αγάδες και Εφέντιδες έμειναν αιχμάλωτοι εις τας χείρας των Ελλήνων• εκ δε των λοιπών Τούρκων άλλοι μεν εφονεύθησαν κατά την έφοδον, άλλοι δε μετά ταύτα• πλήθος δε γυναικών και παιδιών διεσπάρησαν εις πολλά μέρη της Πελοπόννήσου αιχμάλωτοι. Η είδησις αύτη της πτώσεως της Τριπολιτζάς, διαδοθείσα και εις τα λοιπά φρούρια της Πελοποννήσου, επροξένησε μέγαν τρόμον εις τους εχθρούς.

Πηγή: Παλαιών Πατρών Γερμανός, Υπομνήματα περί της επαναστάσεως της Ελλάδος. Από το 1820 μέχρι του 1823, Καλλίνικος Καστόρχης (επιμ.), Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Πέτρου Μαντζαράκη, 1837, 76.

Εν τούτοις οι Αλβανοί, αφ’ ού κατά την εγγράφως γενομένην ιδιαιτέραν σύμβασιν αυτών και των Ελλήνων έστειλαν εις την σκηνήν του Κολοκοτρώνη τα πράγματά των, ητοιμάσθησαν να εξέλθωσι την 23 σεπτεμβρίου…η έξοδος των Αλβανών έβαλεν εις κίνησιν όλους τους εν Τριπολιτσά από πρωίας…διά ταύτα η ημέρα της αλώσεως της πρωτευούσης της Πελοποννήσου ήτον μέραν καταστροφής, πυρκαϊάς, λεηλασίας και αίματος. Άνδρες, γυναίκες και παιδία, όλοι απέθνησκαν…Οι Έλληνες εκυρίεσαν αυθημερόν τα οικίας όσας οι εχθροί των κατέλαβαν εκτός από δύο.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Β΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 91-94.

Η δε αποκηρυχθείσα κυβέρνησις έστησε την έδραν της εν Τριπολιτσά και εκείθεν εξέδιδε τας διαταγάς της.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Γ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 106.

Οι Αιγύπτιοι ανεμποδίστως καίοντες καθ’ οδόν, και την 10 εισήλθαν εις Τριπολιτσάν, όπου δεν ηύραν ψυχήν. Επρόκειτο να καύσωσιν οι Έλληνες την πόλιν, αλλ΄ η αιφνίδιος εισβολή δεν τοις έδωκε καιρόν μηδέ τα αναγκαιότερα πράγματα των να εξαγάγωσιν.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Γ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 210-211.

Υπό τον όρο τούτον υπέγραψαν αι δύο αυλαί την 23 μαρτίου πρωτόκολλον διαλαμβάνον τα εξής…

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Δ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 3.

Ο Ιβραήμης εξεστράτευσε πανστρατιά από των μεσσηνιακών φρουρίων, και θύων καθ΄οδών, καίων, καταστρέφων, λεηλατών και αιχμαλωτίζων, ανέβη την 9 φεβρουαρίου εις Τριπολιτσάν, όπου διετήρει πολλήν φρουράν, ήν απέπεμψεν εις τα μεσσηνιακά φρούρια την επάυριον…μετά δε ταύτα διέταξε τον κατεδαφισμόν της πόλεως και λαβών πέλεκυν έδωκε το παράδειγμα πρώτος αυτός.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Δ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 253-254.

Μετά την δι’ εφόδου γενομένην πτώσιν της Τριπολιτζάς οι προύχοντες των Ελλήνων μετά του Θ. Κολοκοτρώνη αφ’ ού πρώτον εξησφάλισαν εις ιδιαίτερον κατάλυμα όλην την οικογένειαν του Χουρσίτ Πασσά και του Μεχμέτ Πασσά, τον Καϊμακάμην, τον Κεχαγιάμπεην, τον Μπινά Εμίνην, τον Μουσταφά Μπέην, τον Σιέχ Νετζίπ εφέντη, τον Τεφτέρ Κεχαγιάν, και άλλους μερικούς εκ των επισημοτέρων Οθωμανών διά να μη παρενοχλώνται παρ’ ουδενός, παρά πάσαν ελπίδα (την 23 προς την 24 Σεπτεμβρίου) κατά την νύκτα εφάνη πυρκαϊά εις το Παλάτιον το οποίον ολοσχερές έγινε παρανάλωμα του πυρός ομού με έν πλήθος εν αυτώ κείμενων επίπλων, και πολύτιμων πραγμάτων• αλλ’ οι Οθωμανοί καίτοι κυριευθέντες δι’ εφόδου παρά των Ελλήνων, έμενον πάντοτε εις τας αυτάς δοξασίας των ότι είχον μέχρι της εποχής εκείνης τους Έλληνας υποχειρίους των.

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Η Βιτώρια του Κωνστ. Καστόρχη και Συντροφίας, 1839, σ. 62-68.

Την δε 7 Ιουνίου ιδών ο Ιμπραχήμ Πασσάς ότι όλοι οι Έλληνες απεσύρθησαν από τας όποιας κατείχον θέσεις, ώδευσε διά την Τριπολιτζάν, εις ήν φθάσας αναιμωτί, και εισέλθων εύρεν αυτήν ελευθέραν, κεκενωμένην , αλλά γέμουσαν πάσης επισκευής και επίπλων των Ελληνικών οικογενειών, αίτινες ως εκ της αιφνιδίου αποδράσεώς των δεν είχον λάβει καιρόν να μετακομίσωσι την κινητήν περιουσίαν.

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Η Βιτώρια του Κωνστ. Καστόρχη και Συντροφίας, 1839, σ. 365.

Πρώτον δε τούτου δείγμα εφάνη το των 1826 Απριλλίου 4 συντεθέν Πρωτόκολλον τη συναινέσει και της ισχυράς και ενδόξου Αγγλίας, το οποίον εστάθη η πρώτη βάσις της υπέρ Ελλάδος μελλούσης ελπίδος και σωτηρίας.

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Η Βιτώρια του Κωνστ. Καστόρχη και Συντροφίας, 1839, σ. 423.

6 Φεβρουαρίου (1828) κατεδάφισε το περιτείχισμα και τα οχυρά της πόλεως Τριπολιτζάς, κατεπυρπόλησε δε και κατέστρεψεν όλας τας εν αυτή οικίας.

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Γ΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Κ. Ράλλη, 1841, σ. 53.

Την 22 Σεπτεμβρίου ήμεραν Πέμπτη της εβδομάδος οι εντόπιοι διετάχθησαν από τον Κεχαγιάμπεη να συναθροισθούν την Παρασκευή το πρωί εις τας 23 Σεπτεμβρίου όλοι μικροί και μεγάλοι εις το Σεράγι διά να κάμουν συνέλευσιν…Οι Τούρκοι είπαμεν είχαν προσκληθή από την πέμπτην (22 Σεπτεμβρίου) διά την γενικήν συνέλευσιν. Άφησαν λοιπόν κατά την ώραν της συνελεύσεως και ταις τάπιαις του φρουσίου αφύλακταις και τα σπίτια τους ακόμη… Οι Τούρκοι ειδοποιήθησαν, εν ώ ήτον ακόμη εις την συνέλευσιν ότι οι Έλληνες εμβήκαν, έτρεξαν ο καθένας εις το σπίτι του διά να σώση την φαμιλία του και τα πράγματά του και καμμίαν προσοχήν δεν έδωσαν διά να εμποδίσουν το έμβασμα των στρατιωτών… Η σφαγή άρχισε εις όλα τα μέρη της πόλεως, το τουφέκι εδούλευε πανταχού και ανηλεώς κατά τρεις ολοκλήρους ημέρας εσκοτώνοντο πάσης ηλικίας άνθρωποι άνδρεες γυναίκες, παιδιά ανήλικα. Οι Έλληνες εδώ εξεδικήθησαν δι’ όσα τόσους χρόνους είχαμεν πάθει από τους τυράννους μας.

Πηγή: Φωτάκος [=Φώτιος Χρυσανθόπουλος], Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήνησι, Τύποις και Βιβλιοπωλείω Π.Δ. Σακελλαρίου, 1858, σ. 119, 126-130.

Σαν επήγαμε εις τα Τρίκορφα, είπαμε του Πετρόμπεη να στείλη εις την Μάνη να φέρη βοήθεια, και μας αποκρίθηκε: ότι οι Μανιάτες δεν εβγαίνουν αν δεν πληρωθούν˙ τότε ήλθαν 500 Μανιάτες και τους επλέρωναν όλαι αι Επαρχίαι οπού επολιορκούσαν την Τριπολιτζά, και η Καρύταινα ξεχωριστά επλήρωνε 300 Μανιάτες του Μούρτζινου. Εφέραμεν ένα κανόνι από τον Μιστρά και εκανονιτζάραμε την Τριπολιτζά από μακρυά.

Πηγή: Θεόδωρος Γ. Κολοκοτρώνης, Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, Γ. Τερτσέτης (επιμ.), Αθήνησι, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1846, σ. 76.

Την ημέρα του Αγίου Ηλία, ταις 20 Ιουλίου, οι Τούρκοι ήλθαν εις ημάς και επήγαν εις τους Αγιοπετρίτας και Τζακώνους˙ εκείνη η ημέρα ήτον δυστυχισμένη διά ημάς, εσκοτώθηκαν 15 Αγιοπετρίτες και 10 Μισοριώτες˙ καθημερινώς είχαμε πόλεμο από το μεσημέρι έως εις το βράδυ, και το βράδυ τους εμβάζαμεν μέσα˙ εσιμόσαμεν τόσο κοντά, οπού εφέραμεν κοσμήτες διά να φτιάσουν λαγούμι εις την μεγάλην τάπια της Τριπολιτζάς. Άρχισαν η ζωοτροφίαις να ολιγοστεύουν ς' την Τριπολιτζά, και έδιωχναν ταις Ελληνικαίς φαμηλιαίς από μέσα διά να μην τρώγουν τον ζαερέ, και έτζι είχαμεν κάθε ημέραν είδησιν, τι έκαμναν και δεν έκαμναν μέσα οι Τούρκοι˙ τους έφερναν εις το ορδί μου και τους εξέταζα. Νερό τους έλειψε, ερρίψαμε φλόμο εις τα τριγυρνά νερά˙ οι Έλληνες επήγαιναν έως τα τείχη της Τριπολιτζάς.

Πηγή: Θεόδωρος Γ. Κολοκοτρώνης, Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, Γ. Τερτσέτης (επιμ.), Αθήνησι, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1846, σ. 77.

Βλέποντες οι Έλληνες ότι θα πέση η Τριπολιτζά, εμαζώχθηκαν 20.000 (22 Σεπτεμβρίου)˙ καθώς εδοκίμασαν οι Αρβανίταις να φύγουν, επήδησαν οι Έλληνες μέσα από την τάπια του Σαραγιού. Οι Αρβανίταις εβγήκαν έξω, επήραν τον Κολιόπουλο, ετράβηξαν κατά τον Μήτικα έως 2.500. Μπαίνοντας τ' ασκέρι, έβαλα τελάλι να μη σκοτώσουμε τους Αρβανίταις˙ εβγήκαν ως 2.000 και μέσα εις την Τριπολιτζά έκοβαν. Το άλογό μου από τα τείχη έως τα σαράγια δεν επάτησε γη. Αρβανίταις κλεισμένοι εις τον Πύργο, δεν πείθονται εις την φωνή μου.

Πηγή: Θεόδωρος Γ. Κολοκοτρώνης, Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, Γ. Τερτσέτης (επιμ.), Αθήνησι, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1846, σ. 81.

Το ασκέρι οπού ήτον μέσα το Ελληνικό έκοβε και εσκότωνε από Παρασκευή έως Κυριακή, γυναίκαις, παιδιά και άνδραις 32.000˙ μία ώρα ολόγυρα της Τριπολιτζάς. Ένας Υδραίος έσφαξε 90. Έλληνες εσκοτώθηκαν 100˙ έτζι πήρε τέλος. Τελάλη, να παύση ο σφαγμός. [...] Όταν εμβήκα εις την Τριπολιτζά με έδειξαν εις το παζάρι τον Πλάτανο οπού εκρέμαγαν τους Έλληνας, αναστέναξα και είπα: άιτε, πόσοι από το σόγι μου και από το έθνος μου εκρεμάσθησαν εκεί, και εδιέταξα και τον έκοψαν˙ επαρηγορήθηκα και διά τον σκοτομόν των Τουρκών.

Πηγή: Θεόδωρος Γ. Κολοκοτρώνης, Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, Γ. Τερτσέτης (επιμ.), Αθήνησι, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1846, σ. 82-83.