Le 5 novembre nous nous jetâmes avec trois cents hommes dans Missolongi, que toute sa population avait abandonné pour se réfugier dans le Péloponèse et dans des îlots qui se trouvent à l’embouchure de l’Achéloüs. Le brave Marcos Bozzaris vint nous joindre avec vingt-deux Suliotes. Cette ville avait été entourée dans le commencement de la guerre d'un fossé large de douze pieds, profond de huit, et d’une muraille de terre de cinq pieds de hauteur; l’enceinte était très vaste; on lui avait donné assez d'étendue pour servir de refuge aux gens de la campagne. Nous nous occupâmes à la mettre le plus possible en état de défense. On fit quelques réparations aux murs, que la pluie avait fait écrouler en plusieurs endroits. Trois canons furent mis en batterie ; on fit de la mitraille avec des bombes brisées en morceaux; on trouva dans un magasin de vieilles baïonnettes, qui, mises au bout de bâtons, furent distribuées sur les points les plus menacés, et nous commencions à abattre les oliviers qui bordent le chemin, quand l'ennemi parut. [...] Deux églises, situées près de la porte, furent crénelées et jointes par un fossé, ce qui devait offrir une défense meilleure quand la première enceinte serait enlevée; et nous parvînmes à réunir cinq cents hommes, en faisant venir presque tous ceux d’Anatoliko. Cette petite ville, la seule qui tint encore, se trouvait à l’abri de tout danger pressant par sa position singulière : sur un îlot, elle est hors d’atteinte du côté de la terre, tandis que je peu de profondeur de l’eau et la grande quantité de vase ne permettent qu’aux seuls bateaux du pays d’approcher.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 296-297.

Par la disposition du terrain, il put s'établir d'emblée à demi-portée de fusil de la porte; et, le 7, Omer-Vrioni et Kuschid ouvrirent le siège avec onze mille bommes. Dans le même temps, Jussuf-Pacha, qui commandait Patras, nous bloquait par mer avec deux bricks et une goëlette; mais nous n’avions à craindre aucun débarquement, parce que les hauts-fonds empêchent les plus petites embarcations d’approcher. Au lieu de nous assaillir ‘ la fois sur tous les points, les Turcs ne dirigèrent leurs attaques que vers la porte, et notre petit nombre de soldats; tout réuni en cet endroit, put les repousser. Un feu vif, auquel ils ne s’attendaient pas, la vue des baïonnettes dont les murailles étaient bordées, et le tambour que nous avions soin de faire battre souvent, leur firent croire que nous étions plus nombreux, et ils aimèrent mieux employer des voies d’accommodement, ne doutant pas de notre empressement à nous soumettre, si nous espérions obtenir la vie sauve. Nous feignimes, en effet, d'être disposés à nous rendre, et ils nous accordèrent un armistice de six jours pour les conférences. [...] Les assiégeants étaient partagés en deux corps bien distincts : les Albanais, commandés par Omer-Vrioni, et quatre mille Turcs asiatiques, sous les ordres de Ruschid. Nous avions été à même de juger, pendant nos pourparlers, de la mésintelligence qui régnait entre eux; depuis que les hostilités avaient commencé, ils n’agissaient jamais de concert.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 297-298, 301.

Le 10 novembre, Jussuf-Pacha s’avisa de nous proposer de nous rendre à lui. Après de nombreuses protestations de clémence, il n’exigeait, pour toute condition, que la mise à sa discrétion d’une vingtaine d’individus dont il envoyait la liste, et l’exil d’un pareil nombre. C’etaient precisement tous les chefs, el le president Mavrocordato le premier. On donna connaissance de ces propositions aux deux généraux de terre, comme si l’on n’était pas éloigné d’y accéder, et ceux-ci ne manquèrent pas de se formaliser de ce que Jussuf voulait avoir l’honneur de la réussite avec quelques bâtiments, tandis qu’ils étaient aux portes de la ville avec leur armée.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 301-302.

Le 20, ils parurent au nombre de six, et l'espérance de salut commença à renaître pour nous. Leur arrivée fut signalée par la destruction presque complète d’un beau brick de guerre ennemi, chargé de munitions pour Patras. Les autres bâtiments turcs levèrent aussitôt le blocus, et des secours nous vinrent du Péloponèse: Le general Deliani, Mavromichale et Andrea Zaimi passèrent le golfe avec douze cents hommes; quelques pièces de canon nous furent expédiées de Navarins, et dès ce moment nous ne gardâmes plus de ménagements avec les assiégeants. Nos braves Péloponèsiens, enorgueillis des nouveaux lauriers qu’ils venaient de cueillir, les défiaient malgré leur nombre et les excitaient par les insultes les plus cruelles, tandis qu’aucune parole injurieuse n'était échangée avec les Albanais; ils avaient appris à s’estimer réciproquement, autant qu’ils méprisaient les lâches Asiatiques.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 302-303.

Ηurschid s'établit dans les villages de Galata et de Bochori, en attendant un temps plus favorable. Un coup de canon dirigé vers la tente d’Omer-Vrioni, et qui tua le serviteur occupe à lui présenter la pipe, le détermina à s'éloigner aussi. II ne se passait pas de nuit ou nous ne fussions tâtés sur quelques points par de vives fusillades ; depuis deux mois nous n’avions pas quitté la muraille, quand nous fûmes instruits, par un esclave échappé des mains des Turcs, qu’Omer-Vrioni, sur les nouvelles qu’il avait reçues de l'etat du pays, et voyant ses troupes dégoûtées de tant de longueurs, avait résolu une attaque décisive. Il en était temps en effet; pendant que nous l’amusions, des avis avaient été donnés de tous côtés aux Armatolis, de se réunir pour tomber à l’improviste sur ses derrières, tandis que nous l’attaquerions nous-mêmes de front. Les Cravariotes et des troupes venant de Salona devaient seconder ce plan.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 304-305.

Malgré de nombreuses pertes, Omer-Vrioni parvint à gagner Vracori; mais il ne put passer l’Achéloüs, enflé par les pluies. Nous occupâmes tous les défilés, et le bloquâmes dans cette plaine, où nous n'étions pas en état de l’attaquer, à cause de sa cavalerie nombreuse.

Πηγή: Ol. Voutier, Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823, σ. 307.

The dangerous state of Lord Byron’s health was long since communicated to you. The account of his death was sent from Corfu on the 27th April last [1824]. You were apprised of my intention to return home; and must, long ere this, have heard of the command I had received to that effect from no less a personage than the King of England. Under all these circumstances I cannot doubt that you have appointed a new commission. I much regret that you did not authorise any two of the commissioners to act as a quorum in case of necessity.

Πηγή: L. Stanhope, Greece in 1823 and 1824; being a Series of Letters, and other Documents, on the Greek Revolution, written during a Visit to that Country. Illustrated with several curious Fac Similes. To which is added, the Life of Mustapha Ali, Λονδίνο, Sher

“Dear Sirs, [...] After so glorious a course had terminated in death, it was good—it was just for Greece to mourn for Byron, and to confer honours on his memory. All this took place. Funeral rites and orations were pronounced, and Athens and Missolonghi contended for the honour of having his remains deposited in the land where he had flourished and sunk. Many, even of Lord Byron’s countrymen, thought that his body should be placed in the temple of Theseus. Ulysses was also of this opinion, and desired me to forward a letter, by express, to Missolonghi, soliciting his ashes. I did so; but the body had then reached Zante, and it was determined that it should be sent to England for public burial, either in Westminster-Abbey or in St. Paul’s. On my arrival at Zante, I was requested, by the governor and others, to take under my care the remains of Lord Byron and his papers, and to accompany them in the Florida, to England. I accepted the charge, and have reached the Downs. The executors of Lord Byron will now be pleased to make arrangements for the interment of his body, and for the reception and examination of his papers. With respect to the funeral ceremony, I am of opinion that Lord Byron’s family should be immediately consulted; that sanction should be obtained for the public burial of his body, either in the great Abbey or Cathedral of London; that the state barges should be sent down the river to receive the corpse, the principal mourners, and bands for the performance of sacred music; and that the aquatic procession should pass on to Westminster-Bridge. There a hearse should be in readiness to convey the body to its last place of repose [...]”.

Πηγή: L. Stanhope, Greece in 1823 and 1824; being a Series of Letters, and other Documents, on the Greek Revolution, written during a Visit to that Country. Illustrated with several curious Fac Similes. To which is added, the Life of Mustapha Ali, Λονδίνο, Sher

Κατ’ εκείνην την εποχήν εξέλειπον ολοτελώς αι τροφαί εις Μεσολόγγιον και οι εν αυτώ είχον πλέον αποφασίσει να εξέλθωσι διά των όπλων, αφ’ ού απέρριψαν τας παρά του Κιουταχή και Ιβραήμη προβληθείσας συνθήκας ως ανοικείους εις άνδρας αγωνισθέντας με τοσαύτην γεναιότητα και επιμονήν. Εζήτησαν λοιπόν από τον Καραϊσκάκην να καταβή εις τους πρόποδας του βουνού, πλησίον εις την πεδιάδα του Μεσολογγίου, διά να δεχθή τους εξερχομένους και να αντικρούση την ορμήν των εχθρών […]. Απεδέχθη ο Καραϊσκάκης και επεριποιήθη όσον εδύνατο τους διασωθέντας από το Μεσολόγγιον και τους παρέπεμψεν εις Σάλωνα διαμείνας αυτός μερικάς ημέρας […].

Πηγή: Δημήτριος Αινιάν, Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 7, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1956], σ. 60.

Διαμείναντες λοιπόν εις το Μισολόγγι έως τας 8 Ιανουαρίου 1823 και μη έχοντες πλέον ουδέ μιας ημέρας τροφήν, απηυδισμένοι δε και από την τοσούτου καιρού κακοπάθειαν του χειμώνος και των τόσων κινδύνων, απεφασίσθη ομοφώνως να αναχωρήσωμεν έκαστος διά τα ίδια […].

Πηγή: Κανέλλος Δεληγιάννης, Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 16-18, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1957], τ. Β΄, σ. 108.

Αυτός λοιπόν ο Γουρνάρας προσελθών και παρεμβάς αυτοβούλως εις τας εξακολουθούσας συζητήσεις μεταξύ των αδυνάτων αυτών μελών και των συγγενών και οικείων, δεν εδίστασε να εκφρασθή μετά μεγάλης κυνικότητος και αδιαφορίας και να είπη «Εγώ τους παίρνω στο λαιμό μου όλους αυτούς, φθάνει να μου δώσητε την άδειαν και τους ξεμπερδεύω μια χαρά και έτσι γλυτώνουν από τα βάσανα που θα τραβήξουν από τους Τούρκους».

Πηγή: Νικόλαος Δ. Μακρής, Ιστορία του Μεσολογγιού, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 19, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1957], σ. 73.

Εν τούτοις επήλθε μέγα κακόν, καθ’ όσον εις τας γεφύρας συνεσωρεύθησαν πάντες ούτοι σπεύδοντες να εξέλθωσι το ταχύτερον και εκεί τότε εκ του μεγάλου συνωστισμού και της βίας πολλοί κατέπεσαν εις την αύλακα και επνίγησαν και άλλοι κατεπλακώθησαν, ποδοπατούμενοι, προ πάντων δε οι αδύνατοι εκ της πείνης, οι ασθενείς και γυναικόπαιδα. Η ώρα αύτη είναι εκ των φρικτωτέρων του όλου αυτού δράματος […].

Πηγή: Νικόλαος Δ. Μακρής, Ιστορία του Μεσολογγιού, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 19, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1957], σ. 75.

Οι δε εχθροί εισελθόντες εκ των εγκαταλειφθεισών θέσεων των τειχών συνεπλέκοντο μετά των μη προλαβόντων ένεκα διαφόρων λόγων να εξέλθωσι και επεδίδοντο εις φόνους και σφαγάς αδυνάτων και ηχαμαλώτιζον τα γυναικόπαιδα, ελεηλάτουν τας οικίας και εβεβήλουν τας εκκλησίας.

Πηγή: Νικόλαος Δ. Μακρής, Ιστορία του Μεσολογγιού, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 19, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1957], σ. 75.

[Κ]ατά τα τέλη Ιουλίου αφίχθη εις το στρατόπεδον ο Μαυροκορδάτος. Ελθών ούτος εκ Μεσολογγίου εις Πελοπόννησον, επορεύθη κατά πρώτον προς συνέντευξιν του Υψηλάντου εις Τρίκορφα […].

Πηγή: Κωνσταντίνος Μεταξάς, Ιστορικά Απομνημονεύματα εκ της ελληνικής επαναστάσεως, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 6, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1956], σ. 39.

Την πρωίαν της 10ης ακούω φωνάς και κλαυθμούς έξω του οίκου μου. Βλέπω δε τον Γούδαν εισερχόμενον φωνάζοντα και με αναγγέλλει τον θάνατον του Μάρκου και ότι φέρουσι τον νεκρόν του. Άφωνος έμεινα υπό της λύπης μου […]. Εξήλθον αμέσως του οίκου μου και εν ακαρεί συνάξας τους πολίτας του Μεσολογγίου έδραμον έξω της πόλεως, προϋπαντώ δε και δέχομαι εις τας αγκάλας μου τον νεκρόν του μεγάλου τούτου ανδρός.

Πηγή: Κωνσταντίνος Μεταξάς, Ιστορικά Απομνημονεύματα εκ της ελληνικής επαναστάσεως, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 6, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1956], σ. 92.

Ο Μπάυρον καταληφθείς υπό ρευματικού πυρετού και μη θελήσας να φλεβοτομηθή ετελεύτησε την 7 Απριλίου. Ουδέν θέλω να είπω περί του θανάτου του, το βέβαιον είναι ότι η αποτυχία των μετά του Μαυροκορδάτου σχεδίων του και λύπη της αποτυχίας ταύτης, αφού μάλιστα είδε κατηναλωθείσαν όλην την ποσότητα των χρημάτων του άνευ αποτελέσματος επετάχυνε τον θάνατόν του.

Πηγή: Κωνσταντίνος Μεταξάς, Ιστορικά Απομνημονεύματα εκ της ελληνικής επαναστάσεως, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 6, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα [1956], σ. 125.

Εν τούτοις ο Μαυροκορδάτος υποχωρεί εις την φρουράν των πραγμάτων επί του παρόντος, και υπείκων εις τον Υψηλάντην, ζητεί από αυτόν συστατικά προς τους οπλαρχηγούς της στερεάς Ελλάδος, και πληρεξουσιότητα να την διοργανίση εξ ονόματός του και αναχωρεί την 28 Αυγούστου εις Μισολόγγι ομού με τον Καραντσιάν.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Α΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1851, σ. 232.

Ταυτοχρόνως ο εχθρός εισέβαλε και εις την δυτικήν Ελλάδα […]. Και ήδη έφθασεν αυτόθι αρκετή δύναμις εις βοήθειαν, ώστε ο Μάρκος Μπότσαρης ρίψας τέως το προσωπείον «δεν ‘μπορώ, λέγει τον Αγοβάσιαρ, να πράξω τίποτε εις το εξής, διότι έφθασαν ο Μαυρομιχάλης και άλλοι Πελοποννήσιοι με πλήθος στρατευμάτων» και επομένως ήρχισαν πάλιν αι εχθροπραξίαι.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Α΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1851, σ. 454, 458.

Ο δε Μαυροκορδάτος προσλαμβάνει και τον τύπον σύμμαχον προς τον σκοπόν του, και ο Ελβετός Ιωάννης Ιακώβου Μάϊερ επιχειρεί την έκδοσιν εφημερίδος πολιτικής, τα Ελληνικά χρονικά, εις Μισολόγγι, εις την οποίαν καταχωρίζει και πράξιν της εν Λονδίνω φιλελληνικής εταιρίας υπέρ συνδρομής των Ελλήνων, και επιστολήν του Λόρδ Έρσκιν ως προέδρου της εταιρίας αυτής προς τον Μαυροκορδάτον, αγαθά υπέρ της Ελλάδος διαλαμβάνουσαν, και εις την οποίαν τα πάντα περιστρέφονται εις τον Μαυροκορδάτον, και όλα γίνονται από αυτόν, και όλα εξηγούνται κατά τον σκοπόν του, και ταύτα πάντα συντελούσιν εις το να περικρατώσι την δυτικήν Ελλάδα εις την διάθεσιν της αγγλικής φατρίας

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Β΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1852, σ. 38.

Και όμως, ο μεν Μπάϊρων ασθενήσας, την 7 Απριλίου αποθνήσει.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Β΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1852, σ. 58.

Αφ’ ού δε κατεκυρίευσε τον Κορινθιακόν κόλπον, κατέπλευσεν εις το Κριονέρι, όπου την 12 Δεκεμβρίου απεβίβασε τα στρατεύματά του, και πολιορκεί και αυτός το Μισολόγγι. Και μέχρι μεν της 20 έμενεν ήσυχος· από δε την 21 ήρχισεν οπωσούν να πυροβολή κατ’ αυτού. Την δε 24 εισήλθον εις υπεράσπισίν του ως εξακόσιοι Έλληνες υπό τον Χρήστον Φωτομάραν.

Πηγή: Νικόλαος Σπηλιάδης, Απομνημονεύματα, τ. Β΄, Αθήνησι, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1852, σ. 490.

[Κ]ατά τας 8 Απριλίου ο Μεχμέτ Ρεσίτ πασιάς με τας τρεις μοίρας, αίτινες ανέβαινον εις τον αριθμόν τριανταέξ χιλιάδων και επέκεινα, εσκηνώθη εις το πέραν μέρος του Αχελώου από την Μπουντουλοβίτζα έως την Παληοκατούνα. […]. Επομένως σκεφθείς ωριμότερα ότι χίλιοι σχεδόν άνθρωποι δεν εμποδίζουν πέρασμα ποταμού τριάκοντα έξ χιλιάδων στρατεύματος καλώς εφωδιασμένου απ’ όλα τ’ αναγκαία, απεφάσισε την νύκτα της εννάτης Απριλίου και αποσύρθη εις το Καστέλλι του Ανατολικού […].

Πηγή: Ιωάννης Σπυροµίλιος, Αποµνηµονεύµατα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, Γιάννης Βλαχογιάννης (εκδ.), Αθήναι, [Τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού], 1926, σ. 4-5.

Τη δεκάτη πέμπτη [Απριλίου] μας ήλθαν τρία πυροβόλα από Μεσολόγγιον και εν ώ εκαταγινόμεθα να τα βάλωμε εις τας θέσεις των, ιδού εφάνη μία δυνατή εχθρική μοίρα προχωρούσα […]. Αφ’ ού επλησίασαν ικανώς, αρχίσαμε τον πόλεμον […].

Πηγή: Ιωάννης Σπυροµίλιος, Αποµνηµονεύµατα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, Γιάννης Βλαχογιάννης (εκδ.), Αθήναι, [Τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού], 1926, σ. 7.

Ο εχθρός εν τοσούτω κάθε νύκτα εκατεσκέυαζεν πάντοτε έν τι νέον, πότε τετραγωνικάς τάφρους, άλλοτε αντιχαρακώματα και άλλοτε κανονοστάσια […]. Εν τοσούτω ούτως προχωρών κατά τας 8 Μαΐου απείχεν από το φρούριον σχεδόν 150 οργυίας μόνον […].

Πηγή: Ιωάννης Σπυροµίλιος, Αποµνηµονεύµατα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, Γιάννης Βλαχογιάννης (εκδ.), Αθήναι, [Τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού], 1926, σ. 19.

Όθεν εσπέρας γενομένης κατά την τρίτην ώραν οι στρατηγοί Λάμπρος Βέικος, Γιαννάκη-Σιούκας, Δ. Μακρής, Ν. Ζέρβας, Αθανάσιος Ρατζηκότζικας και εγώ εβγήκαμεν εις την τάφρον με τους διωρισμένους ανθρώπους και εστεκόμεθα εν άκρα σιωπή εις τον προφυλακτικόν δρόμον. Το σύνθημα εις την μάχην διά να γνωριζώμεθα ήτον παληκάρι-παληκαριά, δηλαδή ο ένας την μίαν λέξιν και ο άλλος την άλλην.

Πηγή: Ιωάννης Σπυροµίλιος, Αποµνηµονεύµατα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, Γιάννης Βλαχογιάννης (εκδ.), Αθήναι, [Τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού], 1926, σ. 27.

Επρολάβαμε λοιπόν να ειδοποιήσωμεν επανειλημμένως την Διοίκησιν περί της καταστάσεώς μας, ζητούντες να λάβη όσον τάχος τα πλέον δραστήρια μέτρα διά να πέμψη τον στόλον ώστε να μας προφθάση με τ’ αναγκαία […].

Πηγή: Ιωάννης Σπυροµίλιος, Αποµνηµονεύµατα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, Γιάννης Βλαχογιάννης (εκδ.), Αθήναι, [Τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού], 1926, σ. 36.

Και ιδού κατά τας 12 Δεκεμβρίου είδομεν ερχόμενα από Κρυονέρι και στρατεύματα τακτικά. Ιδού και ο Ιμπραχίμ πασιάς με σχεδόν δέκα χιλιάδας στράτευμα τακτικόν, εις πεζικόν και πυροβολικόν.

Πηγή: Ιωάννης Σπυροµίλιος, Αποµνηµονεύµατα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου 1825-1826, Γιάννης Βλαχογιάννης (εκδ.), Αθήναι, [Τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού], 1926, σ. 57.

Τα γράμματα δεν έπαυαν <φθάνοντα> [και] το Μισολόγγι επολιορκήθη από τον Κιουταχήν, Ουμέρ πασιάν Πλιάσαν, Ιουσούφ πασιάν Σέρρεζλην, όστις μετέβη <εις Μεσολόγγι> από Πάτρας. Οι πολιορκημένοι έγραψαν προς τους έξω να τους κλείσουν <εις τους πολιορκητάς> τα στενά από όπισθεν, <δια> να τους κοπή η θροφή, και να ετοιμάσουν <και> οι Καπιταναίοι όλοι εν σώμα να <το> πέμψουν εις βοήθειαν των, και ότι ο Ανδρεάς Ίσκου και οι επίλοιποι από τους προσκυνήσαντας συνεννοήθησαν, και θα τους κτυπήσουν μαζί με τις επαρχίες Ξηρομερίου και Βάλτον.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Α΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 263-264.

Την 5 Απριλίου, Μεγασάββατον, εκινήσαμεν από το Ανατολικόν• φθάσαντες εις τα Γεφύρια, μετά δύο ημέρας εμποδίσαμεν. Εκεί ειδοποιηθήκαμεν τον θάνατον του Λόρδ Βύρων, όστις ακολούθησεν την 7 Απριλίου.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Β΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 395.

Εις ταύτην την περίστασιν ο Κιουταχής, προχωρήσας είς Ανατολικόν και πολεμήσας με το φρούριον, το οποίον είχαν επισκευάσει απέναντι και πλησίον του Κεφαλόβρυσου ονομαζόμενου, πεισματικως δύο ημέραις, αποσύρθηκαν διά νυκτός οι Έλληνες, οδηγημένοι από τον Νότην (Μπότσαρην) και λοιπούς, και προχώρησεν έως εις τον ελαιώνα του Μισολογγιού, την 13 Απριλ. 1825, όπου έγινε ο πρώτος πόλεμος έξω, και εις τον οποίον εφονεύθει ένας νέος Ζαρκάδας ονομαζόμενος, εξάδελφος του Γρηγόρη Λιακατά και άλλοι δύο.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Β΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 58-59, 61.

Ξεκίνησεν ο Στόλος περί τας αρχάς Δεκεμβρ. (;), ενώ ο Ιμπραΐμης είχεν αποβιβάσει τα στρατεύματά του εις το Κρυονέρι και έμελεν να κινηθή.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Β΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 165.

Η έξοδος μας να γίνη βράδυ εις τας δύο ώρας της νυκτός <της> 10 Απριλίου, ημέραν Σάββατον και ξημερώνοντας των Βαΐων, κατά το εξής σχέδιον, ή έλθει ή δεν έλθει βοήθεια…όλοι οι οπλαρχηγοί και στρατιώται επήγαμεν και αποχαιρετίσαμεν τους συναγωνιστές μας, φίλους και συγγενείς, πληγωμένους και ασθενείς, οίτινες με δάκρυα χαράς μάλλον <παρά με λύπην> χωριζόμενοι <από ημάς>, έμειναν να πεθάνουν πολεμούντες…Ετοιμάσθημεν, και με μίαν φωνήν: Α, α! α! Επάνω τους! Πάρτε τους! Όλοι οι Άραβες, από τα δύο (εκατέρωθεν;) οχυρώματα, εκκένωσαν τα όπλα διά μιάς και τα πυροβόλα, και εδόθησαν εις την φυγήν, <διότι> εισπηδήσαντες οι εδικοί μας μέσα, τους έβαλαν εις αταξίαν• έκοψαν όσους επρόφθασεν και εδυνήθη ο καθείς από αυτούς, οι δε έφευγον, οι μεν προς την θάλασσαν, οι δε προς το στρατόπεδον <των>, και άλλοι αναμεταξύ υμών… Το πυρ άναψεν, πανταχόθεν, εις όλον το στρατόπεδον. Φωναίς εχθρών, κρότοι πυροβόλων, κρότοι δουφεκιών – ένα μίγμα όλον• δεν διεκρίνετο τίποτες. Μεθυσμένοι όλοι από μανίαν, καθένας εξ ημών κοίταζεν εμπρός <μόνον> να διαβή και να διασπά τα εμπόδια.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Β΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 259-262, 271-277.

Την 2 Μαΐου εσυμφώνησαν να ευκαιρώσουν το Μισιλόγγι και Ανατολικόν, και να διαβούν έως 1500 τον αριθμόν (άνδρες και) 600 γυναικόπαιδα δια θαλάσσης εις Πρέβεζαν.

Πηγή: Ν. Κασομούλης, Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Γ΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939, σ. 182.

Την δε 25ην Οκτωβρίου έφθασεν εκ Πατρών και ο Ισούφ Πασσάς Σερεζλής διά τριών πολεμικών πλοίων, τα οποία επολιόρκησαν αποκλείσαντες το Μεσολόγιιον διά θαλάσσης, εκ δε της ξηράς οι Πασσάδες έθεσαν διάφορα κανόνια και βόμβας και κατεκεραυνούσαν την πόλιν αδιακόπως, οι δε κάτοικοι μετά των φρουρόντων ηργάζοντο νυχθημερόν προς ανέγερσιν οχυρωμάτων και προς εκβάθησιν της τάφρου και σχηματισμόν πολεμικών επάλξεων, επί των οποίων έθεσαν και κανόνια τίνα εκ των πλοίων, ο δε πρόεδρος μετά το Βότσαρη και των προκρίτων έκριναν όπως γράψωσιν εις την Κυβέρνησιν διά να φροντίσει να εξαποστείλει όσον οιόν τε ταχύτερον δυνάμεις της θαλάσσης και της ξηράς.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 194.

Ο Κιουταχής…ακολούθως διέταξε να εκκινήσει ο στρατός διά την Ακαρνανίαν και το Μεσολόγγιον σταθμεύσας και συγκεντρωθείς εν Άρτη, εντεύθεν δε διεμοίρασεν αυτόν, τον μεν δια τας επαρχίας Δωρίδος και Φωκίδος, τον δε να προκαταλάβη όλους τους σταθμούς από Άρταν μέχρι του Μεσολογγίου, όπως διατηρήσωσιν ελευθέραν την δίοδον των αναγκαίων τροφών και εφοδίων.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 249.

Αναγκασθέντες οι αρχηγοί, αφού απελπίσθησαν εκ της του στόλου συνδρομής απεφάσισαν την τολμηράν επιχείρησιν της εξόδου. Είχε αποφασισθή αυτή να γίνη από τον προμαχώνα Λουνέτα μέχρι της Ανατολικής παραλίας, διέτξε δε να προετοιμασθώσι τρεις ξύλινας γέφυρας, όπως αυταί τεθώσιν επί της τάφρου διά να διέλθωσι δι’ αυτών…εκ του θορύβου έλαβε την είδησιν ο εχρθρός, όστις φαίνεται θα είχε και πρίν ειδοποιηθή από προδότην τινά, όθεν και ώρμησεν ο στρατός ούτος του εχθρού, εισήλθεν εις την πόλιν, ήρχισε να αιχμαλωτίζει και σφάζη μάλιστα τους αδυνάτους και πληγωμένους…ο αλαλαγμός ήτο μέγας και τρομερός. Σελ. 280-282

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 280-282.

Μετά την παράδοσιν της Ναυπάκτου τα ελληνικά στρατεύματα καθώς και η φρεγάτα Ελλάς μετά του πληρεξουσίου και των άλλων μετέβησαν εις Μεσολόγγιον, το οποίο επολιόρκησαν διά θαλάσσης και ξηράς ελθόντες δε εις λόγους συνθήκης παραδόσεως με τους εν Μεσολογγίω και Ανατολικώ Τούρκους συνυπεγράφη συνθήκη παραδόσεως την 2 Μαΐου.

Πηγή: Λάμπρος Κουτσονίκας, Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864, σ. 378.

Αλλ’ η πολιορκία του Μεσολογγίου επιχειρίσθη μετά δραστηριότητος υπό του εχθρού και μολονότι η πόλις υπερασπίζετο με ηρωικήν καρτερίαν, αι τροφαί και τα πολεμοφόδια ήσαν πάντοτε, διά την ρηθείσαν απορίαν του εθνικού ταμείου, εις τοιαύτην έλλειψιν, ώστε ότε επολιορκήθη και διά θαλάσσης επί ένα μόνον μήνα, θα έπιπτεν εις χείρας του εχθρού, εάν κατ’ αυτάς τας ημέρας δεν έφθανεν ο Ελληνικός στόλος και δεν διέλυε τον διά θαλάσσης αποκλεισμόν, προμηθεύσας το φρούριον διά των παρά της Κυβερνήσεως σταλεισών τότε τροφών και πολεμοφοδίων…την 15 του αυτόυ, την 3 πρωινήν ώραν μικρά τινα σώματα των εχθρών έφθασαν εκ διαλειμμάτων εις τους ελαιώνας έξωθεν του Μεσολογγίου, διοικούμενα υπό του Ισμαήλ-Πασσά Πλιάσά και Κεχαγίαπμεη, του αρχηγού της εκστρατείας, συναφθέντος μικρού ακροβολισμού…την 20 έφθασεν ο αρχηγός της εχθρικής στρατιάς Κιουταχής εις το στρατόπεδον του, έξω του τείχους.

Πηγή: Αρτέμιος Ν. Μίχος, Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826) καί τινες άλλαι σημειώσεις εις την ιστορίαν του μεγάλου Αγώνος αναγόμεναι, Σ. Π. Αραβαντινός (επιμ.), Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου της Ενώσεως, 1883, σ. 12-13, 17-18

Την 12 Δεκεμβρίου περί την 2 ώραν Μ.Μ. έφθασεν έξω του Μεσολογγίου ο Ιβραήμ-Πασσάς, άγων έξ περίπου χιλιάδας στρατόν τακτικόν εις πεζικόν, πυροβολικόν και ιππικόν, και έστησεν αμέσως τας σκηνάς του, αποχωρισμένας από εκείνας του Κιουταχή.

Πηγή: Αρτέμιος Ν. Μίχος, Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826) καί τινες άλλαι σημειώσεις εις την ιστορίαν του μεγάλου Αγώνος αναγόμεναι, Σ. Π. Αραβαντινός (επιμ.), Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου της Ενώσεως, 1883, σ. 37.

Περί το λυκαυγές της 10 Απριλίου, εισήλθεν εις το Μεσολόγγιον επίτηδες απέσταλμένος των έξω σωματαρχών, φέρων γράμματα αυτών εις την φρουράν, δι’ ών εκοινοποίουν ότι, δια την επισυμβάσαν ραγδαίαν βροχήν δεν ηδυνήθησαν να φθάσουν την 8 το εσπέρας (Πέμπτην της εβδομάδος), ως είχε συμφωνηθεί…οι σωματάρχαι, άμα λαβόντες την είδησιν ταύτην, συνήχθησαν περί την μεσημβρίαν εις το κανονοστάσιον του «Μακρή» παρόντων του Ι. Παπαδιαμαντόπουλου και του αρχιερέως Ιωσήφ Ρόγων και συσκεφθέντες εκανόνισαν το σχεδιον της εξόδου ως εξής…ούτω κανονισθέντος του σχεδίου της εξόδου, διελύθη η συνέλευσις και έκαστος απήλθεν εις την θέσιν του και ήρχισαν αι της εξόδου προπαρασκευαί μεθ’ όλης της ησυχίας αλλά και μεθ’ όλης της δραστηριότητος…εδραπέτευσε δυστυχώς εκ του φρουρίου ο ψυχουιός ενός των εις συνελεύσιν παρευρεθέντων …μεταβάς εις το εχθρικόν στρατόπεδον, εφανέρωσεν όλο το σχέδιον εις τους έχθρους…όθεν, άμα εδόθη το σύνθημα, το Β΄ και Γ΄ σώμα ήρχισε την έξοδον, αλλ’ οι εχθροί προειδοποιημένοι όντες, ως είρηται, ήνοιξαν κατά των εξερχομένων αλλεπάλληλον και συνεχή τουφεκισμόν και μιδραλισμόν Αι κατά την έξοδον και μετ’ αυτήν απώλειαι της φρουράς αναβαίνουσι εις 1.800 περίπου νεκρούς.

Πηγή: Αρτέμιος Ν. Μίχος, Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826) καί τινες άλλαι σημειώσεις εις την ιστορίαν του μεγάλου Αγώνος αναγόμεναι, Σ. Π. Αραβαντινός (επιμ.), Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου της Ενώσεως, 1883, σ. 75-89.

Ο δε Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, όστις κατά την κα΄ Ιουλίου είχε φθάσει εις το Μεσολόγγι με μερικά εφόδια πολεμικά και μερικά τουφέκια, προσκληθείς από τους Πελοποννησίους μετέβη εις το στρατόπεδον των Πατρών, τη λα΄ του αυτού, με το πλοίον όπου είχε ναυλωμένον, αφ’ ού εξεφόρτωσεν εις το Μεσολόγγι όλα τα εφόδια.

Πηγή: Παλαιών Πατρών Γερμανός, Υπομνήματα περί της επαναστάσεως της Ελλάδος. Από το 1820 μέχρι του 1823, Καλλίνικος Καστόρχης (επιμ.), Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Πέτρου Μαντζαράκη, 1837, σ. 59.

Η λυπηρά και τρομερά αγγελία της πτώσεως του Μεσολογγίου κατετάραξε ψυχικώς τας Αθήνας• απελπισία το να αποφύγουν την πολιορκίαν του εχθρού• απελπισία το να σωθώσι μέχρι τέλους αβλαβείς… Μ’ όλον τούτο αποφασίζουν να αντισταθούν και να πολεμήσουν μέχρι τέλους αναπνοής.

Πηγή: Διονύσιος Σουρμελής, Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερίας αγώνα. Αρχομένη από της επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων, Εν Αιγίνη, Εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1834, σ. 124.

Διέτριβεν εν Πίση της Τοσκάνης ο Μαυροκορδάτος οτ’ εξερράγη η ελληνική επανάστασις, και ακούσας το γεγονός επεβίβασεν εις τι πλοίον εν τω ελευθέρω λιμένι της Λιβούρνου όπλα και πολεμοφόδια αγορασθέντα δ’ ιδίων του χρημάτων και διά συνεισφοράς άλλων ομογενών, έπλευσεν εις Μασσαλίαν προσεπεβίβασεν άλλα, παρέλαβε συμπλωτήρας Έλληνας τινάς και φιλέλληνας, και κατέπλευσεν ασφαλώς την 20 ιουλίου εις Μεσολόγγι.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Β΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 108.

Την δε 25 οι εχθροί επανήλθαν έξωθεν του Μεσολογγίου και εστρατοπέδευσαν, ο μεν Κιουταχής κατά τον άγιον Αθανάσιον, ο δε Βρυώνης κατά τον άγιον Δημήτριον• ύψωσαν δε δια νυκτός και κανονοστάσια επί των ερειπίων της εκκλησίας του αγίου Γεωργίου εντός πιστολιάς από του τείχους της πόλεως, και επέθηκαν κανόνια και βοβμβοβόλους. Παρηκολούθουν δε τα εχθρικά στρατεύματα ο Γώγος, ο Βαρνακιώτης, ο Ίσκος, ο Γιαννάκης Ράγκος και ο Γεωργάκης Βαλτινός. Προ ολίγων ημερών είχαν καταπλεύσει εις τον λιμένα του Μεσολογγίου και τρία πολεμικά πλοία υπό τον εν Πάτραις Ισούφην, ώστε την 25 η πόλις του Μεσολογγίου επολιορκείτο διά ξηράς και θαλάσσης.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Β΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 305-306, 344-345.

Εν ώ ίππευε την 28 μαρτίου, κατεβράχη επελθούσης ραγδαίας βροχής, κατελήφθη μετ’ ολίγον υπό σφοδρού πυρετού, έπεσεν εις την κλίνην, δεν ηθέλησε να φλεβοτομηθή εν καιρώ, και κορυφωθείσης της φλογώσεως εξέπνευσε το εσπέρας της 7 απριλίου, ήτοι της δευτέρας του πάσχα.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Γ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 115.

Άμα δε στρατοπεδεύσαντες οι εχθροί ήρχισαν να εργάζωνται έμπρσθεν του προτειχίσματος του Μπότσαρη.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Γ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 268-280.

Την δε 12 δεκεμβρίου διεβιβάσθη ο Ιβραήμης εις Κρυονέρι, όπου έστησε το στρατοπεδαρχείον του και την επιούσαν προς το εσπέρας εφάνησαν οι Άραβες κατά πρώτον έξωθεν του Μεσολογγίου υπό τον ήχο της μουσικής και των τύμπανων, προπορευόμενου του πυροβολικού, ακολουθούντος του πεζικού, και ουραγούντος του ιππικού.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Γ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 315.

Εν τούτοις ήλθεν η δεκάτη απριλίου…περί δε την β΄ώραν της νυκτός συνήχθησαν η φρουρά και το πλήθος, όσο ήτο δυνατόν αταράχως, δοθέντος του σημείου, όπου ετέθησαν αι γέφυραι προ ολίγου• αι πλείσται των γυναικών ενεδύθησαν και ωπλίσθησαν ως άνδρες• ωπλίσθησαν και όσα παιδία εδύναντο να οπλοφορώσι…οι δε συναχθέντες διηρέθησαν εις τρία σώματα,, το μεν του Νότη Μπότσαρη, το δε του Κίτσου Τζαβέλλα, το δε του Μακρή…και εν πρώτοις εξήλθαν χίλιοι της φρουράς και εκάθησαν σιωπηλοί υπό την πρόταφρον• εξήλθαν κατόπιν και τα αδύνατα μέλη…πατήσαντες δε οι εχθροί την πόλιν έστρεψαν εν πρώτοις το πυρ του τείχους κατά των οικιών, και έπειτα διεσπάρησαν εις λεηλασίαν, εις σφαγήν, και εις αιχμαλωσία.

Πηγή: Σπυρίδων Τρικούπης, Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Γ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862], σ. 337-345.

Ο Ιμπραχήμης μετέβη εις την πολιορκίαν του Μεσολογγίου, ότε και εξήλθον πλέον από την νήσον (μεσούντος του Δεκεμβρίου 1825).

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Η Βιτώρια του Κωνστ. Καστόρχη και Συντροφίας, 1839, σ. 401-402.

Την δε 10 Απριλίου εν ώρα μεσημβρίας ηκούσθη είς τουφεκοβολισμός εις την κορυφήν του Ζυγού προς το μέρος του Αγίου Συμεώνος, και τότε εννόησεν η φρουρά ότι ήρχετο η έξωθεν βοήθεια• όθεν αμέσως συνήχθησαν οι στρατηγοί εις την Αντολικήν πλευρά του οχυρώματος, και συσκεφθέντες, απεφάσισαν τον τρόπο φυγής…ούτω δε είς σωρός ερειπίων, στάκτης, πετρών, και πτωμάτων, έμεινεν εις την εξουσίαν του εχθρού, όστις με λύπην του απερίγραπτον είδεν ότι απωλέσθη το ήμισυ του στρατεύματός του δά να κυριεύση τοιαύτα δυστυχή λείψανα, τα οποία προς καταισχύνην του θέλουν μαρτυρεί την ανήκουστον ανδρείαν και ηρωικήν απόφασιν της αθανάτου φρουράς του Μεσολογγίου.

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Β΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Η Βιτώρια του Κωνστ. Καστόρχη και Συντροφίας, 1839, σ. 408-419.

Επανελθών δε μετά τούτο εις το φρούριον, και διαφιλονεικήσας μετά των Οθωμανών, διαλύσας δε όλας αυτών τας ενστάσεις, κατέπεισεν αυτούς τελευταίον όχι μόνον να υπογράψωσι την συνθήκην, αλλά να παραδώσωσιν αμέσως και το φρούριον υπό μηνολογίαν της 2 μαΐου 1829.

Πηγή: Αμβρόσιος Φραντζής, Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Γ΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Κ. Ράλλη, 1841, σ. 100.