[Εισαγωγικό κείμενο εφαρμογής: Ενότητα «Απομνημονεύματα»]

Γενικά
Με τον όρο «Απομνημονεύματα του 1821» νοείται στις μέρες μας ένα μάλλον ετερόκλητο σύνολο έργων, τα οποία έχουν ως κέντρο αναφοράς την Ελληνική Επανάσταση. Άλλοτε σε πρωτοπρόσωπη και άλλοτε σε τριτοπρόσωπη αφήγηση, αυτά τα έργα δεν εντάσσονται σε ένα γραμματολογικό είδος. Έτσι, υπάρχουν ιστοριογραφικά έργα («Ιστορίες της Επανάστασης»), ημερολογιακές καταγραφές, βιογραφίες και αυτοβιογραφίες. Αυτά τα κείμενα, γραμμένα από ανθρώπους που έλαβαν ενεργό συμμετοχή στον Αγώνα, αποτελούν αφηγήσεις, οι οποίες σήμερα τεκμηριώνουν, πλαισιώνουν και ανανοηματοδοτούν την ιστοριογραφία γύρω από το 1821.

Πολλές αφηγήσεις για την Ελληνική Επανάσταση γράφτηκαν μέσα στα πεδία των μαχών και άλλες αργότερα, μετά την ίδρυση του ελληνικού κράτους. Μέσω της έκδοσης αυτών των αφηγήσεων οι συγγραφείς είχαν πολλούς στόχους, κυρίως όμως επιθυμούσαν την καταγραφή των συμβάντων και ενίοτε προσωπικά οφέλη, εφ’ όσον με την ανάδειξη της συμμετοχής τους στον Αγώνα θα μπορούσαν να λάβουν κάποια δημόσια θέση μετά την ίδρυση του κράτους και έτσι να βιοποριστούν. Τα Απομνημονεύματα, επομένως, επιτελούσαν πολλαπλές λειτουργίες, τόσο στο επίπεδο των συγγραφικών στόχων όσο και στο επίπεδο της αναγνωστικής υποδοχής τους.

Όπως είναι φυσικό, το πρόσφατο ιστορικό παρελθόν, το οποίο καταγράφουν αυτά τα έργα, γίνεται αντικείμενο διαπραγμάτευσης, παρ’ ότι υπάρχει η μέριμνα για την μνημείωσή του και την παγίωση του ιστορικού χρόνου. Ένα μεγάλο μέρος των αφηγήσεων έχει αρκετά προσωπικό χαρακτήρα, το ύφος του είναι πολεμικό και βάλλει εναντίον προσώπων και καταστάσεων. Μέσω αυτών των στοιχείων συνήθως οι συγγραφείς θέλουν να αποκαταστήσουν την αλήθεια των γεγονότων ή να δικαιώσουν κόπους που οι ίδιοι κατέβαλαν και οι οποίοι μάλλον αμφισβητούνταν. Πέρα όμως από αυτά, οι προσωπικές αιχμές και επιθέσεις

πρέπει να ερμηνευθούν και ως απότοκο των δύο εμφυλίων πολέμων – πολλά μίση παρέμεναν άσβεστα και μετά το πέρας της Επανάστασης. Είναι, λοιπόν, σαφές ότι τα Απομνημονεύματα αν και φιλοδοξούν να είναι αντικειμενικά, στην πραγματικότητα εκφράζουν στάσεις και νοοτροπίες των συγγραφέων τους, είναι μπολιασμένα με τις ιδεολογικές διαμάχες της εποχής τους και αποτελούν προϊόντα μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Πρέπει να φανταστούμε ένα συγγραφικό εργαστήρι άλλοτε με μια πένα στο γόνατο και γύρω κανονιοβολισμούς και άλλοτε με τα σύνεργα της γραφής και σημειώσεις υπό το φως της λάμπας. Αυτοί οι δύο διαφορετικοί τύποι συγγραφέων αλλά και εργασίας εξεικονίζουν έως έναν βαθμό και την ακρίβεια των αφηγήσεων. Από τα Απομνημονεύματα δεν λείπουν πραγματολογικά σφάλματα, όπως λανθασμένες ημερομηνίες ή ανακολουθία γεγονότων. Σε αυτά πρέπει να προσμετρήσουμε και την κατά περιπτώσεις χρονική απόσταση – η μνήμη πολλές φορές σφάλλει, ιδίως όταν οι συγγραφείς βρίσκονται σε βαθύ γήρας. Όλες οι ανακρίβειες, οι ανακολουθίες και τα σφάλματα είναι μάρτυρες των συγγραφικών προσπαθειών, ιδίως εκείνων που έγιναν σε δυσμενείς καθημερινές συνθήκες.

Κύριο γνώρισμα των Απομνημονευμάτων αποτελεί η εστίαση στα γεγονότα του Αγώνα: μάχες στην ξηρά, ναυμαχίες, πολιορκίες, πολιτικά γεγονότα όπως εθνοσυνελεύσεις, διορισμοί και εκλογές, συνθήκες ειρήνης και τελεσίγραφα πολέμου, θάνατοι οπλαρχηγών και σημαντικών προσώπων. Δίπλα σε αυτά πρέπει να προστεθεί και η καθημερινότητα του πολέμου με τους αιχμαλώτους, τα πανηγύρια, τις δολοπλοκίες, τις βιοτικές ανάγκες. Ανάλογα με την έκταση, το χρονικό και χωρικό φάσμα που καλύπτουν, τα χαρακτηρολογικά στοιχεία των συγγραφέων και τους στόχους τους, τα Απομνημονεύματα αποδίδουν ποικίλες όψεις, άλλοτε προφανείς και άλλοτε λιγότερο προφανείς, της Ελληνικής Επανάστασης.

Έργα

1. Αινιάν Δ., Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 7, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1956].
2. Απομνημονεύματα Αθηναίων Αγωνιστών Π. Μοναστηριώτου – Δ. Χρηστίδου – Π. Πούλου – Ν. Καρώρη, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 13, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1957].
3. Βυζάντιος Χρ. Σ., Ιστορία του τακτικού στρατού της Ελλάδος από της πρώτης συστάσεως του κατά το 1821 μέχρι των 1832, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Κ. Ράλλη, 1837.
4. Γερμανός (Μητροπολίτης Παλαιών Πατρών), Υπομνήματα περί της επαναστάσεως της Ελλάδος. Από το 1820 μέχρι του 1823, Καλλίνικος Καστόρχης (επιμ.), Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Πέτρου Μαντζαράκη, 1837.
5. Δεληγιάννης Κ., Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 16-18, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1957].
6. Διαμαντόπουλος Κ., Απομνημονεύματα ή αληθή ιστορικά γεγονότα του 1821 μη αναφερόμενα εν ταις Ελληνικαίς ιστορίαις, Εν Τριπόλει, Τυπογραφείον Ι. Ν. Πρωτοπούλου, 1883.
7. Ευμορφόπουλος Δ., Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 20, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1957].
8. Κασομούλης Ν.Κ., Στρατιωτικά ενθυμήματα της Επαναστάσεως των Ελλήνων (1821-1833). Προτάσσεται ιστορία του Αρματωλισμού, Γιάννης Βλαχογιάννης (εισ.-σημ.), τ. Α΄-Γ΄, Αθήναι, Χορηγία Παγκείου Επιτροπής, 1939-1942.
9. Κολοκοτρώνης Θ.Γ., Διήγησις συμβάντων της ελληνικής φυλής από τα 1770 έως τα 1836, Γ. Τερτσέτης (επιμ.), Αθήνησι, Τύποις Χ. Νικολαΐδου Φιλαδελφέως, 1846.
10. Κολοκοτρώνης Ι.Θ. (Γενναίος), Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 1, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1956]· του ίδιου, Απομνημονεύματα (χειρόγραφον δεύτερον 1821-1862), Εμμ. Πρωτοψάλτης (εισ.-σημ.), Εν Αθήναις, Εκ του Εθνικού Τυπογραφείου, 1961.
11. Κοντάκης Αν., Απομνημονεύματα, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 11, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1957].
12. Κουτσονίκας Λ., Γενική ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Α΄-Β΄, Εν Αθήναις, Τύποις του «Ευαγγελισμού» Δ. Καρακατζάνη, 1863-1864.
13. Κριεζής Αλ. Δ., Απομνημονεύματα (Γκιορνάλε διά την ανεξαρτησίαν του Έθνους), Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 8, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1956].
14. Μακρής Ν.Δ., Ιστορία του Μεσολογγιού, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 19, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1957].
15. Μεταξάς Κ., Ιστορικά Απομνημονεύματα εκ της ελληνικής επαναστάσεως, Εμμανουήλ Γ. Πρωτοψάλτης (επιμ.), Βιβλιοθήκη, τ. 6, (εκλογή) Γ. Τσουκαλάς, Αθήνα, [1956].
16. Μίχος Αρτ. Ν., Απομνημονεύματα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826) καί τινες άλλαι σημειώσεις εις την ιστορίαν του μεγάλου Αγώνος αναγόμεναι, Σ. Π. Αραβαντινός (επιμ.), Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου της Ενώσεως, 1883.
17. Οικονόμου Μ., Ιστορικά της Ελληνικής Παλιγγενεσίας ή ο ιερός των Ελλήνων αγών, Εν Αθήναις, Εκ του τυπογραφείου Θ. Παπαλεξανδρή, 1873.
18. Παπαδόπουλος Κ., Ανασκευή των εις την ιστορίαν των Αθηνών αναφερομένων περί του στρατηγού Οδυσσέως Ανδρούτζου του ελληνικού τακτικού και του συνταγματάρχου Καρόλου Φαββιέρου, Εν Αθήναις, Εκ της Τυπογραφίας Πέτρου Μαντζαράκη, 1837.
19. Περραιβός Χρ., Απομνημονεύματα πολεμικά διαφόρων μαχών συγκροτηθεισών μεταξύ Ελλήνων και Οθωμανών κατά τε το Σούλιον και Ανατολικήν Ελλάδα από του 1820 μέχρι του 1829 έτους, τ. Α΄-Β΄, Εν Αθήναις, Εκ της Τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1836.
20. Σουρμελής Δ., Ιστορία των Αθηνών κατά τον υπέρ ελευθερίας αγώνα. Αρχομένη από της επαναστάσεως μέχρι της αποκαταστάσεως των πραγμάτων, Εν Αιγίνη, Εκ της τυπογραφίας Ανδρέου Κορομηλά, 1834.
21. Σπηλιάδης Ν., Απομνημονεύματα, τ. Α΄-Γ΄, Αθήνησιν, Εκ του Τυπογραφείου Χ.Ν. Φιλαδελφέως, 1851-1857.
22. Σπυροµίλιος Ι., Αποµνηµονεύµατα της δευτέρας πολιορκίας του Μεσολογγίου (1825-1826), Γιάννης Βλαχογιάννης (εκδ.), Αθήναι, [Τυπογραφείον Σ.Κ. Βλαστού], 1926.
23. Στεφανόπουλος Στ., Απομνημονεύματά τινα της Επαναστάσεως του 1821, Εν Τριπόλει, Τύποις της Φωνής των Επαρχιών, 1864.
24. Τρικούπης Σπ., Ιστορία της Ελληνικής Επαναστάσεως. Έκδοσις δευτέρα επιθεωρηθείσα και διορθωθείσα, τ. Α΄-Δ΄, Εν Λονδίνω, Εκ της εν τη αυλή του Ερυθρού Λέοντος τυπογραφίας Ταϋλόρου και Φραγκίσμου, αωξ΄-αωξβ΄ [1860-1862].
25. Φιλήμων Ι., Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής Επαναστάσεως, τ. Α΄-Δ΄, Αθήναι, Τύποις Π. Σούτσα και Α. Κτενά, 1859-1861.
26. Φραντζής Αμβρ., Επιτομή της ιστορίας της αναγεννηθείσης Ελλάδος, αρχομένη από του 1715 και λήγουσα το 1835, τ. Α΄-Β΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Η Βιτώρια του Κωνστ. Καστόρχη και Συντροφίας, 1839· τ. Γ΄-Δ΄, Εν Αθήναις, Εκ της τυπογραφίας Κ. Ράλλη, 1841.
27. Φωτεινός Ηλ., Οι άθλοι της εν Βλαχία ελληνικής επαναστάσεως το 1821 έτος, Εν Λειψία της Σακσονίας, [χ.ό.ε.], 1846.
28. Χρυσανθόπουλος Φ. (Φωτάκος), Απομνημονεύματα περί της Ελληνικής Επαναστάσεως, Αθήνησι, Τύποις και Βιβλιοπωλείω Π.Δ. Σακελλαρίου, 1858.
29. Ψύλλας Γ., Απομνημονεύματα του βίου μου, Νικ. Κ. Λούρος (εισαγ.), Ελ. Γ. Πρεβελάκης (εισαγ. και σημ.), Αθήναι, Ακαδημία Αθηνών, 1974.
30. Schack F.-R., Campagne d’un jeune français en Grèce, Παρίσι, Firmin Didot père et fils, 1827.
31. Stanhope L., Greece in 1823 and 1824; being a Series of Letters, and other Documents, on the Greek Revolution, written during a Visit to that Country. Illustrated with several curious Fac Similes. To which is added, the Life of Mustapha Ali, Λονδίνο, Sherwood, Jones, and Co., 1824.
32. Voutier Ol., Mémoires sur la guerre actuelle des Grecs, Παρίσι, Bossange frères, 1823.

Μεθοδολογία
Τα αποσπάσματα που παρουσιάζονται επελέγησαν βάσει ενός χρονολογίου σημαντικών γεγονότων του Αγώνα και κάθε απόσπασμα συνδέεται με έναν ή περισσότερους τόπους. Οι τόποι αυτοί είναι οι χώροι των γεγονότων και, επομένως, βασική μεθοδολογική αρχή αποτελεί η διασύνδεση του χώρου με τον χρόνο. Κάθε απόσπασμα, άλλοτε εκτενέστερο και άλλοτε σύντομο, αποτελεί την μαρτυρία του συγγραφέα για το εκάστοτε γεγονός. Όπως είναι φυσικό, στα αποσπάσματα διατηρήθηκαν η ορθογραφία και η στίξη του συγγραφέα ή/και του επιμελητή/εκδότη του έργου, ενώ οι όποιες επεμβάσεις ή παραλείψεις χωρίων δηλώνονται με όρθιες αγκύλες. Όλα τα αποσπάσματα συνοδεύονται από ακριβή βιβλιογραφική παραπομπή. Στο σώμα των Απομνημονευμάτων εντάχθηκαν και τρία έργα Φιλελλήνων ως η αναγκαία και ενδιαφέρουσα εξωτερική ματιά για την Ελληνική Επανάσταση. Και σε αυτά τα έργα ακολουθούνται απαρέγκλιτα οι ίδιες μεθοδολογικές αρχές.